کتاب حمام بالکان

رمان «حمام بالکان» نوشته ولادیسلاو بایاک، اثری پیچیده و تأمل‌برانگیز در مرز میان تاریخ‌نگاری تخیلی، خاطره‌نویسی فلسفی و بازاندیشی هویت است که نخستین‌بار در سال ۲۰۰۸ به زبان صربی منتشر شد. نسخه انگلیسی آن با ترجمه رندال ای. میجر، در سال ۲۰۱۴ از سوی انتشارات ایستروس بوکس در لندن انتشار یافت و به سرعت به یکی از تأثیرگذارترین آثار ادبیات معاصر بالکان تبدیل شد. این رمان، با حجمی کم بخشی از جریان پررنگ ادبیات فراداستانی است که بر مرزهای واقعیت و خیال، گذشته و حال، فرد و جمع تأکید می‌گذارد.
بایاک در این رمان با مهارتی چشمگیر، دو روایت موازی را درهم‌تنیده می‌سازد: نخست، روایت تاریخی از زندگی سوکولو محمد پاشا، پسری صرب که در سیستم دوشیرمه عثمانی جذب شده و در دوره سلیمان قانونی به مقام وزارت اعظم می‌رسد؛ و دوم، روایت معاصر راوی‌ای که تا حد زیادی بازتابی از خود نویسنده است و با چهره‌های فکری همچون اورهان پاموک و آلن گینزبرگ مواجه می‌شود. روایت نخست در فضای امپراتوری عثمانی قرن شانزدهم تنیده شده و با تصویرگری هنرمندانه از شخصیت‌هایی چون معمار سینان، تنش میان آفرینش و ویرانی، دین و دگراندیشی، و همزیستی شرق و غرب را بازتاب می‌دهد. روایت دوم، که آغشته به ذهنیت پست‌مدرن و درون‌نگری نویسنده‌محور است، مانند زیارتی فکری در دل میراث ادبی و فرهنگی معاصر به نظر می‌رسد. لحن رمان میان تأملات شاعرانه و بازسازی تخیلی تاریخی نوسان دارد و سبک روایی نیز به‌تناوب میان دانای کل تاریخی و تک‌گویی‌های اول‌شخص مدرن جابه‌جا می‌شود. این ساختار دوقطبی، علاوه بر ایجاد غنای روایی، کارکردی نمادین نیز دارد: خط زمانی داستان در نسخه اصلی به دو خط سیریلیک و لاتین تنظیم شده، که بازتابی از دوگانگی فرهنگی، زبانی و هویتی منطقه بالکان است. «حمام بالکان» در جایگاه خود، بیش از آنکه بر شخصیت‌پردازی کلاسیک متکی باشد، به خلق چهره‌هایی نمادین می‌پردازد. سوکولو محمد پاشا، چهره‌ای آستانه‌ای میان فرهنگ‌هاست؛ سینان، تجسمی از زیبایی‌شناسی امپراتوری و معنویت معماری؛ و نویسنده-راوی، بازتابی از وجدان فرهنگی مدرن و پرسش‌گر هویتی در زمانه‌ی پس از جنگ و پساامپراتوری. در این میان، حضور شخصیت‌های واقعی ادبی معاصر، بعد متافیکشنال اثر را تقویت کرده و آن را به تأملی در باب نقش نویسنده، فرهنگ تبعید و مسئولیت حافظه بدل می‌سازد. درون‌مایه‌های اصلی رمان، همچون دین و تغییر مذهب، دوگانگی شرق و غرب، حافظه تاریخی، و ساخت اجتماعی هویت، از خلال ساختار روایی لایه‌مند و زبان غنایافته بایاک گسترش می‌یابند. از منظر تماتیک، کتاب به بررسی این مسئله می‌پردازد که چگونه داستان‌سرایی می‌تواند نقش ترمیم‌کننده‌ای در پیوند گذشته‌های از هم‌گسسته ایفا کند، و چگونه تاریخ‌های فردی و جمعی در حافظه‌ای روایی تلاقی می‌یابند. از همین رو، اثر نه‌تنها روایتی تاریخی، بلکه تأملی فلسفی در باب معنا، تعلق و بازخوانی سنت‌هاست. «حمام بالکان» با استقبال چشمگیری در محافل ادبی اروپا روبرو شد. این رمان برنده جایزه بین‌المللی بالکانیکا برای بهترین اثر ادبی بالکان (۲۰۰۷/۲۰۰۸)، جایزه ادبی ایزیدورا سکولیچ و نیز جایزه هیت لیبر برای پرفروش‌ترین داستان صربستان در سال ۲۰۰۸ شد. همچنین در فهرست نهایی جایزه ادبی ایمپک دوبلین (۲۰۱۱) و جایزه ادبیات آتن (۲۰۱۲) قرار گرفت. منتقدان اروپایی، آن را یکی از شاعرانه‌ترین و جاه‌طلبانه‌ترین رمان‌های صربستان معاصر توصیف کرده‌اند، اثری که هم در سطح فرمی و هم مفهومی، عمقی کم‌نظیر دارد.
در مجموع، «حمام بالکان» نه‌فقط داستانی تاریخی یا خودزندگینامه‌ای فلسفی، بلکه سفری چندلایه در دل حافظه فرهنگی، بحران هویت و مواجهه تمدن‌هاست. این رمان خوانندگانی را مخاطب قرار می‌دهد که در پی کندوکاوی عمیق در نسبت میان گذشته و حال، شرق و غرب، فرد و جامعه هستند. اثری که هم از حیث ادبی و هم از حیث فکری، تجربه‌ای درگیرکننده و فراموش‌نشدنی فراهم می‌سازد.