کتاب و حتی یک کلمه هم نگفت

رمان "و حتی یک کلمه هم نگفت" نوشته‌ی هاینریش بل، نویسنده‌ی پرآوازه‌ی آلمانی، نخستین‌بار در سال ۱۹۵۳ منتشر شد. این اثر از نخستین آثار بلند بل به‌شمار می‌آید؛ نویسنده‌ای که بعدها برنده‌ی جایزه‌ی نوبل ادبیات شد و به یکی از صداهای برجسته‌ی وجدان انسانی در ادبیات پس از جنگ اروپا بدل گشت.
این رمان در دل ویرانه‌های آلمان پس از جنگ جهانی دوم می‌گذرد، اما ویرانه‌ها در اینجا صرفا به دیوارهای شهر محدود نیستند؛ بلکه به ویرانی روابط، خاموشی زبان، و شکست تدریجی زیستن در جهان بی‌پناهی تعمیم می‌یابند. داستان بل، قصه‌ی زن و شوهری‌ست که هنوز به یکدیگر دلبسته‌اند اما زندگی‌شان از هم پاشیده است: کاترین با فرزندانشان در خانه‌ای سرد و تهی از امید، و فردریش در هتل‌های ارزان‌قیمت، سرگردان میان روزمرگی و تلاش بی‌ثمر برای بازسازی چیزی که گویی پیشاپیش فرو ریخته است. بل روایت را با ساختاری دوصدایی پیش می‌برد: فصولی از دید کاترین، و فصولی از زبان فردریش. این رفت‌وآمد میان ذهن دو شخصیت، نه تنها تفاوت تجربه‌ی زن و مرد را عیان می‌سازد، بلکه خواننده را وارد بازی سکوت‌هایی می‌کند که بین آن‌ها در جریان است-سکوت‌هایی که گاه بلندتر از کلمات حرف می‌زنند. آنچه میان این دو در جریان است، نه یک جدایی دراماتیک، بلکه نوعی فرسایش تدریجی‌ست که در برابرش نه فریادی بلند می‌شود، نه درخواستی. همان‌گونه که عنوان رمان تلویحا نشان می‌دهد، گاه هیچ کلمه‌ای گفته نمی‌شود و همین سکوت، بلندترین فریاد است. زبان بل در این اثر، همان‌قدر ساده است که عمیق. او بی‌آنکه به شعار یا سانتی‌مانتالیسم پناه ببرد، از تنهایی انسان، از فشار فقر، از بی‌سرپناهی جسم و روح سخن می‌گوید. ویرانی جنگ نه فقط به شهرها که به خانه‌ها و قلب‌ها نیز رسیده. در عین حال، نویسنده نگاهی اخلاقی دارد؛ نگاهی که از دل کاتولیسیسمی حساس به رنج، ولی نه اخلاق‌گرایانه یا قضاوت‌گر، بیرون می‌آید. آن‌چه در این اثر از دین یا اخلاق می‌بینیم، نه آموزه‌ای برای دیگران، بلکه زخم و دغدغه‌ای‌ست شخصی که هر دو شخصیت را آزار می‌دهد. تصاویر بل، تصاویر خاکستری‌اند: پیاده‌روی در خیابان‌های بی‌نور، انتظار برای نان، کودکی در خواب، اتاقی با دیوارهای خیس و بی‌رنگ، دستانی خالی، و چشمانی که از فرط خستگی دیگر نه به گذشته دل‌بسته‌اند و نه از آینده چیزی می‌خواهند. اما در همین خاکستری غلیظ، ذره‌هایی از نور دیده می‌شود-در لحظه‌ای تماس، در نوازشی که شاید رخ ندهد، اما در فکر شخصیت‌ها هست؛ در امیدی که اگرچه کوچک، ولی انکارناپذیر است.
"و حتی یک کلمه هم نگفت" رمانی‌ست درباره‌ی سکوت‌هایی که از دوست داشتن می‌آیند، نه از بی‌اعتنایی؛ درباره‌ی تلاش انسان برای حفظ کرامت، مهربانی، و انسان‌بودن در جهانی که مدام در حال ربودن آن‌هاست. این اثر شاید بیش از آن‌که روایت شکست یک رابطه باشد، روایت تلاش بی‌صدا برای نجات آن چیزی‌ست که هنوز باقی‌ مانده-و شاید بتوان نجاتش داد، اگر بشود کلمه‌ای گفت.