کتاب جامعه روستایی ایران در دوره قاجار

کتاب «جامعه‌ی روستایی ایران در دوره‌ی قاجار» اثر محمد بختیاری، پژوهشی عمیق و مستند درباره‌ی ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی حاکم بر روستاهای ایران در سده‌های دوازدهم تا سیزدهم هجری شمسی است. این اثر با تکیه بر اسناد تاریخی، از جمله وقفنامه‌ها، گزارش‌های دولتی، سفرنامه‌های خارجیان و منابع آرشیوی، تصویری دقیق از زندگی روستاییان، روابط قدرت و تأثیر سیاست‌های حکومتی بر این جوامع ترسیم می‌کند. نویسنده در فصل‌های ابتدایی، به بررسی «ساختار مالکیت زمین» پرداخته و بحث می‌کند که چگونه نظام ارباب-رعیتی، همراه با نفوذ خان‌های محلی و سیاست‌های مالیاتی حکومت مرکزی، بر اقتصاد روستاها سایه افکنده بود. او توضیح می‌دهد که مالیات‌های سنگین و ناپایدار، همراه با سوءمدیریت حاکمان محلی، به کاهش تولیدات کشاورزی و فقر گسترده در روستاها انجامید. در بخش دیگری، نقش دولت قاجار در مدیریت روستاها تحلیل می‌شود. نویسنده با اشاره به تمرکزگرایی ضعیف حکومت، تأکید می‌کند که روستاها عمدتا تحت کنترل خان‌ها و زمین‌داران بزرگ بودند و دولت مرکزی تنها در مواقع بحران (مانند قحطی یا شورش) دخالت می‌کرد. این بی‌ثباتی، همراه با تأثیرات منفی قراردادهای تجاری با قدرت‌های خارجی (مانند امتیازات به روسیه و بریتانیا)، اقتصاد معیشتی روستاها را تضعیف می‌کرد. قابل ذکر است که نویسنده در نوشتن کتاب از رویکرد توصیفی-تحلیلی بهره می‌برد و داده‌های تاریخی را با نظریه‌های جامعه‌شناسی اقتصادی تلفیق می‌کند. استفاده از سفرنامه‌های اروپاییان (مانند ژان شاردن و جان مالکوم) که مشاهدات عینی از روستاها ثبت کرده‌اند، به غنای اثر افزوده است. همچنین، اسناد مالیاتی و نامه‌های دیوانی، درک دقیق‌تری از نحوه‌ی اخذ مالیات و تعاملات اربابان با رعیت‌ها ارائه می‌دهند. از طرف دیگر، بررسی مواردی مانند سیستم آبیاری سنتی، تقسیم محصول بین ارباب و کشاورز و نقش زنان در فعالیت‌های روزمره، از نقاط قوت کتاب به حساب می‌آید. به طور کلی، این اثر نه تنها برای مورخان، بلکه برای جامعه‌شناسان و اقتصاددانان نیز جذاب است و زمینه را برای مطالعات مقایسه‌ای با دوره‌های پیش و پس از اقاجار فراهم می‌کند.