کتاب دفترهای زندان (دفتر ششم و هفتم)

جلدهای ششم و هفتم «دفترهای زندان» آنتونیو گرامشی، نقطه‌عطفی در سیر فکری او به شمار می‌روند؛ دوره‌ای که در آن، اندیشه‌های پراکنده‌اش درباب فرهنگ، سیاست و فلسفه، انسجام و عمق بیشتری می‌یابند. این دفترها که میان سال‌های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۵، در دل فضای اختناق‌آمیز زندان فاشیستی نگاشته شده‌اند، گویای گذار گرامشی از تأملات آغازین در تاریخ ایتالیا و نظریه‌ی مارکسیستی به سوی صورت‌بندی منسجم‌تر مفاهیمی چون ایدئولوژی، هژمونی، جامعه مدنی و نقش روشنفکران‌اند. سبک نگارش گرامشی، به‌دلیل نظارت و سانسور سنگین زندان، ناگزیر به ایهام، ایجاز و چندلایگی تن می‌دهد و همین امر، خوانشی دقیق و تأویلی از این دفترها را ضروری می‌سازد. مجلدات ۶ و ۷ به‌ویژه محل پالایش نظریه‌هایی‌اند که بعدها به‌مثابه سنگ‌بنای مطالعات فرهنگی و اندیشه‌ی سیاسی چپ در قرن بیستم شناخته شدند؛ از جمله مفهوم روشنفکر ارگانیک، «جنگ موضعی» در برابر «جنگ مانوری»، و نقش جامعه‌ی مدنی در بازتولید سلطه. ساختار این دفترها برخلاف رساله‌های نظام‌مند، پیوسته و خطی نیست. گرامشی اندیشه‌هایش را به‌مثابه طرح‌هایی موقت و در حال تکامل ثبت می‌کند، و بارها با فرمول‌بندی‌های متنوع به مضامین واحد بازمی‌گردد. با این حال، انسجام رو به رشد این مجلدات، از تلاشی درونی برای صورت‌بندی بدیلی از نظریه‌ی مارکسیستی در دل شرایط تاریخی جدید خبر می‌دهد. در این میان، مفهوم هژمونی جایگاهی مرکزی دارد؛ آن‌گونه که گرامشی نشان می‌دهد، سلطه‌ی طبقات حاکم نه صرفا از طریق زور، بلکه از راه رضایت طبقات فرودست - از مسیر نهادهایی چون آموزش، دین و رسانه - تثبیت می‌شود. در پیوند با این تحلیل، نقش «روشنفکر ارگانیک» برجسته می‌شود؛ چهره‌ای برخاسته از بطن طبقه‌ی زیردست که جهان‌بینی آن طبقه را تئوریزه و برای مبارزه‌ی سیاسی سازماندهی می‌کند، در برابر روشنفکران سنتی که تظاهر به بی‌طرفی دارند اما در دل مناسبات قدرت تثبیت‌شده قرار گرفته‌اند. نظریه‌ی «شاهزاده‌ی مدرن» نیز از دیگر عناصر کلیدی این دفترهاست؛ استعاره‌ای از نیروی سیاسی انقلابی مدرن - نظیر حزب - که گرامشی آن را حامل تغییر ساختاری می‌بیند. در کنار این مضامین، فاصله‌گیری گرامشی از مارکسیسم مکانیکی و تأکید بر «فلسفه‌ی عمل» نیز برجسته است؛ فلسفه‌ای که بر نقش عاملیت انسانی، نبرد فرهنگی و امکان تاریخی دگرگونی اجتماعی پای می‌فشارد.
در نهایت، جلدهای ششم و هفتم نه مجموعه‌ای از پاسخ‌های حاضر و آماده، که دستگاهی نظری برای اندیشیدن و عمل‌کردن‌اند. گرامشی از دل زندان، چارچوبی برای مقاومت نظری و فرهنگی می‌سازد که امروزه نیز در برابر سلطه‌ی ایدئولوژیک، الهام‌بخش اندیشه‌ی رهایی‌بخش باقی مانده است.