دفتر دوم از دفترهای زندان آنتونیو گرامشی در سال‌های ۱۹۳۳-۱۹۲۹ نوشته شده است. گرامشی پس از آن که صفحات دفتر اول را به پایان رساند، همزمان روی سه دفتر جدید کار کرد. دفتر جدیدی را شروع می‌کرد پیش از آن که صفحه‌های دفتر قبلی پر شده باشد. برخی دفترها در مدت کوتاهی به پایان رسیدند، در حالی که برخی شامل یادداشت‌هایی اند که در یک فراخنای زمانی دوساله یا بیشتر نوشته شده اند، نظیر دفتر دوم که چهار سال به درازا کشید. بنابراین، تنظیم و بازنویسی یادداشت‌های گرامشی فقط بر مبنای زمان تألیفشان عملا ناممکن است. با این همه، نباید روابط زمانمند میان یادداشت‌ها و دفترها را نادیده گرفت، زیرا محصول و نتیجه‌ی فرایند پیچیده‌ای از تأمل و شرح و بسط در یک دوره‌ی زمانی است. بینش‌های گرامشی نتیجه‌ی یک استدلال خطی با نقاط شروع، میانی و پایانی نیست که قابل تشخیص باشند. دفترهای زندان از بسیاری لحاظ به هزارتویی شبیه است. طرح کلی در ذهن گرامشی بی‌گمان پیچیده بود، ثباتی نداشت و مرزهایش به ویژه در مراحل اولیه، نظیر دفتر دوم، پیوسته جابه‌جا می‌شد. هنگامی که دفتر دوم را «متفرقه» نامید و آن را با انبوه یادداشت‌هایی که هنگام خواندن نشریات و مجلات بر می‌داشت، پر کرد، در دفترهای دیگر یادداشت‌هایی می‌نوشت که دورادور ارتباطی با بخشی از مباحث داشت. به این ترتیب، ما در دفتر دوم با موضوعاتی مانند تاریخ ریزور جیمنتو، انقلاب فرانسه، تاریخ زندگی در شهرستان‌های ایتالیا، سیاست مستعمراتی و ناسیونالیسم، مسئله‌ی سیاست جدید عربی و تحولات صنایع و اقتصاد شهری و روستایی و کتاب‌شناسی‌های گوناگونی روبه‌رو می‌شویم که حکم منابع تدارکاتی گرامشی برای دفترهای آینده را دارند.
کتاب دفترهای زندان (دفتر دوم)
نشر چشمه
آنتونیو گرامشی
