کتاب جامعه فریب‌کار

کتاب «جامعه فریب‌کار» نوشته‌ی تس ویلکینسون-رایان، استاد حقوق و روانشناس اخلاق، اثری غیرداستانی و میان‌رشته‌ای است که در سال ۲۰۲۳ منتشر شد. این کتاب ترکیبی از روانشناسی، جامعه‌شناسی، اقتصاد رفتاری و فلسفه اخلاق است و با نثری روان و مثال‌های روزمره به دنبال پاسخ به این پرسش است که چرا ما تا این اندازه از «احمق جلوه کردن» یا «فریب خوردن» می‌ترسیم و این ترس چه تأثیری بر زندگی فردی و اجتماعی ما دارد. ویلکینسون-رایان مفهوم «احمق بودن» را فراتر از تجربه ساده‌ی فریب خوردن یا بازیچه شدن تعریف می‌کند و آن را به‌عنوان یک ساختار ذهنی و فرهنگی معرفی می‌کند که به طور مداوم تصمیمات ما را شکل می‌دهد. بر اساس استدلال او، بسیاری از افراد حاضرند فرصت‌های سودمند و ارزشمند را از دست بدهند فقط به این دلیل که احتمال دارد در نگاه دیگران ساده‌لوح یا فریب‌خورده به نظر برسند. این احساس تحقیر بالقوه، به مراتب سنگین‌تر از زیان‌های واقعی به نظر می‌رسد. کتاب در حوزه‌های متنوعی این ترس را ردیابی می‌کند: از خریدهای روزمره و کمک‌های خیریه گرفته تا مباحث سیاست عمومی مانند رفاه اجتماعی، از روابط خانوادگی و جنسیتی تا کلیشه‌های نژادی و حتی روایت‌های فرهنگی و رسانه‌ای. یکی از یافته‌های مهم کتاب این است که ترس از «احمق شدن» در روابط افقی یا برابر (مثلا میان دوستان، همکاران یا همسایگان) بسیار شدید است، در حالی که افراد اغلب در برابر سوءاستفاده یا فریب از سوی صاحبان قدرت حساسیت کمتری نشان می‌دهند. همین ناهمخوانی باعث می‌شود که بی‌اعتمادی و فاصله اجتماعی بیشتر به روابط میان افراد عادی تسری یابد، در حالی که ساختارهای قدرت کمتر به چالش کشیده می‌شوند. از نظر تحلیلی، کتاب سه مضمون کلیدی را پررنگ می‌سازد: نخست، دوگانگی میان موفقیت و اخلاق؛ بسیاری افراد احساس می‌کنند که اگر بیش از حد سخاوتمند یا همکار باشند، به چشم دیگران احمق خواهند آمد و در نتیجه خود را ناگزیر به انتخاب میان «زرنگی» و «درستکاری» می‌بینند. دوم، نقش شرم و انگ اجتماعی؛ ترس از تحقیر شدن یا ساده‌لوح دیده شدن نه‌تنها فردی، بلکه فرهنگی است و از طریق کلیشه‌های جنسیتی، نژادی و طبقاتی تقویت می‌شود. سوم، عدم تقارن قدرت؛ ترس از مورد سوءاستفاده قرار گرفتن معمولا افراد کم‌قدرت‌تر را شدیدتر درگیر می‌کند، در حالی که ساختارهای نهادی و قانونی بیشتر به نفع صاحبان قدرت عمل می‌کنند. ویلکینسون-رایان علاوه بر تشخیص، راهکارهایی نیز ارائه می‌دهد. او پیشنهاد می‌کند که افراد باید بیاموزند ترس خود را شناسایی و نام‌گذاری کنند («ممکن است از من سوءاستفاده شود») و سپس مزایا و خطرات واقعی را ارزیابی کنند، نه اینکه صرفا تحت سلطه ترس قرار گیرند. او همچنین تأکید می‌کند که پذیرش ریسک‌های کوچک «احمق جلوه کردن» می‌تواند برای حفظ اعتماد، سخاوت و همکاری ضروری باشد. در سطح اجتماعی، بازتعریف هنجارها و کاهش شرم ناشی از اشتباه کردن، می‌تواند به افراد جرأت دهد تا با آزادی و اخلاق‌مداری بیشتری عمل کنند. نقاط قوت کتاب در اتکای آن به پژوهش‌های تجربی، زبان روشن و مثال‌های ملموس نهفته است. خواننده نه‌تنها با مفهومی تازه آشنا می‌شود، بلکه کاربردهای آن را در زندگی روزمره به‌وضوح مشاهده می‌کند. با این حال، برخی نقدها حاکی از آن‌اند که بخش راهکارها نسبت به بخش تشخیص عمق کمتری دارد و بیشتر به ایده‌های کلی بسنده می‌کند. همچنین تکیه پررنگ بر زمینه آمریکایی ممکن است برای خوانندگان در سایر فرهنگ‌ها محدودیت ایجاد کند و برخی مباحث در طول کتاب تکراری به نظر برسند.
با وجود این کاستی‌ها، «جامعه فریب‌کار» اثری به‌موقع و تأمل‌برانگیز است. این کتاب نشان می‌دهد که چگونه ترسی که به‌ظاهر شخصی است، در حقیقت یک نیروی قدرتمند اجتماعی و اخلاقی است که بر سیاست، اقتصاد و روابط انسانی اثر می‌گذارد. پیام اصلی آن روشن است: اگر بتوانیم با ترس از احمق شدن مواجه شویم و آن را از نو معنا کنیم، می‌توانیم فضای بیشتری برای اعتماد، همکاری و سخاوت در زندگی فردی و جمعی خود ایجاد کنیم. برای هر کسی که به روانشناسی تصمیم‌گیری، پویایی اجتماعی و اخلاق در زندگی روزمره علاقه دارد، این کتاب منبعی ارزشمند و الهام‌بخش است.