کتاب بالماسکه

نمایشنامه منظوم «بالماسکه» اثر میخائیل لرمانتوف (۱۸۱۴-۱۸۴۱)، شاعر و نمایشنامه‌نویس برجسته روس، یکی از آثار شاخص رمانتیسم روسی در قرن نوزدهم است. این اثر که در سال ۱۸۳۵ نوشته شد اما به دلیل سانسور تا پس از مرگ نویسنده منتشر و اجرا نشد، در قالب شعری موزون و ساختاری چهارپرده‌ای، داستانی از عشق، حسادت، غرور و سقوط را در دل جامعه اشرافی سن‌پترزبورگ بازمی‌نماید. لرمانتوف در «بالماسکه» با مهارتی شاعرانه و نگاه انتقادی، از فضای پرزرق‌وبرق اشراف روس، پرده‌ای می‌سازد که در پس آن چهره‌های واقعی انسان‌ها پنهان است. روایت نمایش از یک مهمانی نقاب‌دار آغاز می‌شود، جایی که بازی‌های ظاهری و معاشرت‌های پر از رمز و رازشان، بذر سوءظن را در ذهن یوگنی آربنین، اشراف‌زاده‌ای مغرور و حساس، می‌کارد. همسر جوان او، نینا، در همان شب درگیر موقعیتی مبهم می‌شود که نشانه‌ای کوچک دستبندی گم‌شده بهانه‌ای می‌شود برای طوفان درونی قهرمان. از آن پس، همه چیز در پس نقاب تردید و غرور فرو می‌رود. آربنین در تلاش برای کشف حقیقت، بیش از پیش در دام تصورات و قضاوت‌های خود گرفتار می‌شود. فضای نمایش، میان واقعیت و فریب، میان چهره و نقاب، رفت‌وآمدی مداوم دارد. آنچه در ظاهر جامعه‌ای موقر و پرشکوه می‌نماید، در عمق خود به جهانی از توهم، شایعه و رقابت تبدیل می‌شود. درون‌مایه‌های اصلی اثر بر سه محور استوارند: نخست حسادت و خودویرانگری، که نیروی محرک تراژدی را می‌سازد. آربنین نمادی از انسانی است که به دلیل ناتوانی در اعتماد، حقیقت را از میان می‌برد و در پی آن همه چیز را ویران می‌کند. دوم، جامعه نقاب‌هاست؛ لرمانتوف با نگاهی تیزبین، فرهنگ اشرافی روسیه را نقد می‌کند، فرهنگی که در آن افتخار و آبرو بر صداقت و احساس مقدم است. مهمانی بالماسکه استعاره‌ای از زندگی اجتماعی است؛ جایی که هر کس چهره‌ای بر چهره دیگر می‌گذارد و حقیقت در میان ماسک‌ها گم می‌شود. و سوم، کشمکش میان رمانتیسیسم و واقعیت اجتماعی است. اگرچه زبان اثر سرشار از شور شاعرانه و بیان غنایی است، اما مضمون آن عمیقا اخلاقی و اجتماعی است: نقدی بر جامعه‌ای که ارزش‌هایش ظاهری و قانون افتخارش بی‌رحم است. لرمانتوف با زبانی آهنگین و تصاویری درخشان، جهانی می‌سازد که در آن شعر و درام درهم می‌آمیزند. او با مهارت، حرکت نمایش را از فضایی درخشان و پرهیاهو به سکوتی تیره و درونی هدایت می‌کند؛ از زرق‌وبرق جشن‌ها به خلوت ذهن انسانی که در تردید و جنون فرو می‌غلتد. «بالماسکه» در کنار زیبایی زبانی، واجد غنای نمادین است: ماسک‌ها، دستبند، سم و نورهای متغیر صحنه، همه در خدمت ساختن جهانی‌اند که در آن مرز میان حقیقت و تظاهر در هم می‌شکند. با وجود دشواری ترجمه و وابستگی اثر به فضای فرهنگی روسیه سده نوزدهم، «بالماسکه» هنوز برای مخاطب امروز معنا دارد؛ زیرا سخن از بحران اعتماد، چهره‌های پنهان و هزینه‌ی غرور انسانی می‌گوید. این نمایش، نه تنها تراژدی یک مرد، بلکه تراژدی جامعه‌ای است که در آن هیچ‌کس بی‌نقاب زندگی نمی‌کند. لرمانتوف در این درام شاعرانه، تصویری ماندگار از فروپاشی اخلاق در پس ظواهر خلق می‌کند؛ تصویری که با موسیقی زبان و عمق روانی شخصیت‌ها، همچنان یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های تئاتر شاعرانه روسی به شمار می‌آید.