کتاب سایه جنگل‌ها

رمان «سایه‌ی جنگل‌ها» اثر نویسنده‌ی فرانسوی ژان‌ـ‌پیر مارتینز، از تاریک‌ترین و شاعرانه‌ترین نمونه‌های ادبیات اگزیستانسیالیستی متأخر فرانسه است. این اثر نخستین‌بار در سال ۱۹۸۷ منتشر شد. مارتینز، که به خاطر نثر فشرده و جهان‌های اندوهناک خود شناخته می‌شود، در این رمان، انسان‌هایی را در مرکز روایتی بی‌رحم و خاموش قرار می‌دهد که میان پوچی، انزوا و زوال گام برمی‌دارند. «سایه‌ی جنگل‌ها» بیش از آنکه داستانی با طرح کلاسیک باشد، تجربه‌ای ذهنی و حسی از فرسایش درونی و بیگانگی اجتماعی است. روایت در شهر خیالی و خفه‌ی روونا می‌گذرد؛ شهری که زیر گرمای سوزان تابستان و باران تهدیدکننده، همچون آینه‌ای از فروپاشی روح انسان عمل می‌کند. در این فضا، چهار شخصیت در سایه‌ی مرگ و تکرار زندگی روزمره حرکت می‌کنند: سلست، نظافتچی آرام و وسواسی که نظم مکانیکی کارش را سپری میان خود و خلأ درونش ساخته است؛ موسیو، پیرمردی تنها که نوشیدن ویسکی و یادداشت وظایفش آخرین پیوندهای او با معناست؛ رز پوسیر، زنی که از گذشته‌ی خود به‌عنوان بازمانده‌ی اردوگاه ماوتهاوزن گریخته و در جنونی شخصی پناه گرفته است؛ و دوک رشویگ، اشراف‌زاده‌ای سقوط‌کرده که زباله‌های دیگران را جمع می‌کند تا شاید از میان آنها ردّی از خویشتن بیابد. این شخصیت‌ها نه به‌عنوان بازیگران یک ماجرا، بلکه همچون پژواک‌هایی از انسان معاصر ظاهر می‌شوند - هر یک درگیر چرخه‌ای از تکرار، فرسودگی و سکوت. مارتینز با نثری موجز و در عین حال شاعرانه، از روایت خطی فاصله می‌گیرد و به جای کنش بیرونی، درون‌مایه‌ی حس و فضا را محور اثر می‌سازد. شهر و ساکنانش در هم تنیده‌اند؛ روونا به‌تدریج بدل به موجودی زنده، بیمار و خسته می‌شود که نفس کشیدن در آن به زحمت ممکن است. در این جهان، زمان چسبناک و ایستا است، گفت‌وگوها ناتمام می‌مانند و هر حرکت به درون فرو می‌ریزد. نتیجه، رمانی است که به جای آنکه پیش برود، در خود می‌لولد - تلاشی برای بازنمایی فلج روح انسان در برابر بی‌معنایی. در لایه‌ی تماتیک، سایه‌ی جنگل‌ها کاوشی است در فروپاشی هویت، بیگانگی اجتماعی، و انحلال عاملیت انسانی. هر شخصیت نوعی شکست را تجسم می‌کند: سلست در تکرار آیینی نظافت به دنبال تطهیر ناممکنی است؛ موسیو در نظم بی‌حاصل خود پناه می‌جوید؛ رز در جنونش به فراموشی می‌گریزد؛ و دوک، که زمانی مظهر شأن اجتماعی بود، اکنون در زباله‌ها فرو رفته است. آنان در سکوت جمعی خود نشان می‌دهند که چگونه جامعه، زیر نقاب تمدن، فراموشی و پوچی را بازتولید می‌کند. این سقوط، حرکتی از بالا به پایین است، نه درام رشد بلکه درام فرسایش - نوعی پادـ‌تراژدی که در آن هیچ رستگاری‌ای در کار نیست. سبک مارتینز در این اثر، یادآور نویسندگانی چون توماس برنهارد و ساموئل بکت است: جملات کوتاه و فشرده، تکرار وسواس‌گونه‌ی جزئیات، و زبانی که میان واقعیت و مالیخولیا در نوسان است. با این حال، بر خلاف بدبینی انتزاعی بکت، مارتینه به جسم، بو، و حرارت جهان مادی چنگ می‌زند؛ شعر او از خاک و تعفن و گرما ساخته شده است. در چنین فضایی، طبیعت نیز چهره‌ای نفرین‌شده دارد: جنگل دیگر پناهگاه نیست، بلکه بازتابی از تباهی انسان است - سایه‌ای که شهر را می‌بلعد و در پایان، حتی امید به رهایی را در خود خاموش می‌کند. نقطه‌ی قوت «سایه‌ی جنگل‌ها» در شدت بی‌پیرایه و دقت روانی آن است. مارتینز از تصویرسازی‌های فخیم پرهیز می‌کند و در عوض، با ریتمی کند و سوزان، واقعیت را به تدریج فرسوده می‌کند تا جایی که فقط حس خام وجود باقی بماند. ضعف اثر نیز از همین جسارت می‌آید: روایت تکه‌تکه و غیردراماتیک آن ممکن است خواننده‌ی ناآماده را از خود براند. با این حال، هرکس که به این جهان تاریک قدم بگذارد، در عمق بی‌قراری آن غرق می‌شود. در نهایت، «سایه‌ی جنگل‌ها» گواه نادری بر استعداد ژان‌ـ‌پیر مارتینز در خلق ادبیاتی است که میان شعر و سکوت معلق است. این رمان نه در پی معنا که در پی نمایش فقدان آن است - اثری که چون پژواکی در مه، از زوال انسان سخن می‌گوید و در عین خاموشی، به طرز دردناکی زنده است.