کتاب انشعابات و ادعاهای رهبری در بابیت

کتاب «انشعابات و ادعاهای رهبری در بابیت» نوشته‌ی دنیس مک‌ایون، یکی از پژوهش‌های بنیادی در حوزه‌ی تاریخ دین و مطالعات اسلامی است که در در سال ۱۹۸۹ منتشر شد. این مطالعه‌ی دقیق تاریخی به بررسی دوران بحرانی پس از اعدام باب، بنیان‌گذار جنبش بابی در ایران، می‌پردازد؛ دوره‌ای که طی آن، پرسش درباره‌ی جانشینی، اقتدار معنوی و مشروعیت دینی به نقطه‌ی مرکزی حیات این جنبش بدل شد و سرانجام به شکل‌گیری دو شاخه‌ی اصلی ازلی و بهائی انجامید. مک‌ایون با رویکردی تحلیلی و با استفاده از منابع دست‌اول فارسی و عربی، تصویری روشن از تحولات درونی بابیت میان سال‌های ۱۸۵۰ تا ۱۸۶۶ ارائه می‌دهد. او نشان می‌دهد که پس از مرگ باب، جنبش بابی در برابر بحران رهبری و تفسیر متون مقدس او قرار گرفت. در غیاب سازوکار نهادی روشن برای جانشینی، چهره‌هایی چون میرزا یحیی نوری (صبح ازل)، بهاءالله (میرزا حسینعلی نوری) و دیگر رهبران محلی هر یک مدعی اقتدار معنوی شدند. این رقابت‌ها نه صرفا نزاع شخصی، بلکه برخوردی میان دو نوع اقتدار بود: اقتدار کاریزماتیک، که بر الهام و فیض معنوی استوار بود، و اقتدار قانونی-نهادینه، که به نگهداری متون، تفسیر رسمی و نظم اجتماعی تکیه داشت. مطالعه‌ی مک‌ایون نشان می‌دهد که در سال‌های نخست پس از باب، برخی از پیروان، صبح ازل را به عنوان متولی و حافظ آثار بنیان‌گذار پذیرفتند، در حالی‌که دیگران به تدریج به سوی کاریزمای دینی و شخصیت معنوی بهاءالله گرایش یافتند. او در سال ۱۸۶۳ خود را «من یظهره‌الله» (موعود موعودشده در آثار باب) خواند و با این ادعا، مسیر انشعاب نهایی از بابیت را هموار کرد. مک‌ایون این فرایند را در بستر گسترده‌تر فرهنگ شیعی و به‌ویژه سنت شیخی-کشفی تبیین می‌کند، جایی که انتظار موعود و مفهوم ولایت الهی نقشی بنیادین در شکل‌گیری جنبش‌های نوپدید مذهبی ایفا می‌کردند. در سطح نظری، کتاب تأملی ژرف درباره‌ی ماهیت اقتدار دینی و بحران جانشینی در جنبش‌های کاریزماتیک است. مک‌ایون با بهره‌گیری از چارچوب وبرین، نشان می‌دهد که چگونه جنبش‌هایی که بر تجربه‌ی کاریزماتیک بنیان دارند، ناگزیر در مرحله‌ی نهادینه‌سازی با بحران مواجه می‌شوند. در مورد بابیت نیز، گذار از شور الهامی باب به نظم سازمان‌یافته‌ی بهائی و ازلی، نمونه‌ای از این فرایند تاریخی است. نویسنده در عین دقت تاریخی، نگاه انتقادی خود را نسبت به منابع نیز حفظ می‌کند. او خاطرنشان می‌کند که هر دو شاخه‌ی ازلی و بهائی در بازنویسی گذشته‌ی خود از منظر مشروعیت، روایت‌های متفاوتی عرضه کرده‌اند. با این‌حال، مک‌ایون تلاش می‌کند تا از خلال تضاد این روایت‌ها، ساختار اقتدار و شبکه‌ی ارتباطی پیروان را بازسازی کند. از نظر قوت، کتاب به خاطر روش‌شناسی شفاف، اتکای دقیق به اسناد و تحلیل تطبیقی خود، از معتبرترین منابع در مطالعات بابیت و بهائیت به‌شمار می‌رود. محدودیت آن در این است که بر جنبه‌های سازمانی و نظری اقتدار متمرکز است و کمتر به جنبه‌های آیینی، اجتماعی و فرهنگی جامعه‌ی بابی می‌پردازد. افزون بر این، مطالعه تا سال ۱۸۶۶ را دربر می‌گیرد و تحولات بعدی آیین بهائی را به تفصیل بررسی نمی‌کند.
در نهایت، «انشعابات و ادعاهای رهبری در بابیت» پژوهشی است بنیادین که نه تنها به روشن‌تر شدن یکی از نقاط عطف تاریخ مذهبی ایران کمک می‌کند، بلکه الگویی نظری برای درک چگونگی تکوین و انشعاب جنبش‌های کاریزماتیک ارائه می‌دهد. این اثر برای دانشجویان مطالعات خاورمیانه، جامعه‌شناسی دین و تاریخ اندیشه‌ی شیعی منبعی بی‌بدیل است؛ تحلیلی عالمانه از آن‌چه در بطن بابیسم گذشت و چگونه بحران اقتدار، آن را به دو سنت دینی متمایز بدل ساخت.