کتاب افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار

کتاب «افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده‌ی دوران قاجار»، اثر تحقیقی فریدون آدمیت و هما ناطق، به بررسی ابعاد پنهان اندیشه ایرانی در آستانه دوران مدرن می پرداز د. ارزش منحصربه‌فرد این کتاب در استفاده از منابعی است که تا پیش از این پژوهش، در تحقیقات تاریخی نادیده گرفته شده بودند. نویسندگان با کندوکاو در کتابخانه‌ها و آرشیوهای خصوصی، از دل اندرزنامه‌ها، جزوه‌های سیاسی زیرزمینی، رسالات انتقادی و عرض‌حال‌های طبقات مختلف مردم به شاه و رجال حکومتی، تصویری از ذهنیت جامعه قاجار و عصر مشروطه به دست می‌دهند.
این کتاب به جای روایت تاریخ رسمی، به سراغ افکار خام و منتشرنشده‌ای می‌رود که در بطن جامعه در جریان بود. بخش نخست، با بررسی «اندرزنامه‌ها»، نشان می‌دهد که چگونه این متون سنتی اغلب به ابزاری برای توجیه استبداد حاکم تبدیل شده بودند. با این حال، در میان آن‌ها صداهای منتقدی مانند محمدهاشم رستم‌الحکما نیز وجود داشت که از عقب‌ماندگی ایران رنج می‌برد، اما راه حلی نظام‌مند برای پیشرفت ارائه نمی‌داد. در همین بخش، به رساله خواندنی «تأدیب النسوان» و پاسخ جسورانه زنی از خاندان نجم‌آبادی در رساله «تأدیب الرجال» پرداخته می‌شود که نشان‌دهنده آغاز جدال‌های فکری در حوزه اجتماعی است. در ادامه کتاب، نویسندگان به بررسی رساله‌های سیاسی و اجتماعی می‌پردازند که نشان‌دهنده پیدایش تعقل سیاسی جدید در ایران است. آثاری چون «رساله در اصلاحات» به قلم دبیرالملک فراهانی یا «منهاج العلی» نوشته ابوطالب بهبهانی، بیانگر تلاش روشنفکران آن عصر برای ارائه راه‌حل‌های قانونی و ساختاری جهت رفع معضلات کشور بود. این رساله‌ها که اغلب به صورت مخفیانه نوشته و توزیع می‌شدند، بستری برای شکل‌گیری نخستین اعتراضات فکری علیه مرجعیت سیاسی دولت فراهم کردند. همچنین به نهادسازی‌های اولیه نیز می‌پردازد. تأسیس «مصلحت‌خانه» یا مجلس مشورتی در سال ۱۲۷۶ قمری و شکل‌گیری «مجلس وکلای تجار» که بر اساس اسناد خاندان امین‌الضرب بررسی شده، نشان‌دهنده تلاش طبقات جدید اجتماعی برای مشارکت در اداره امور و تأمین منافع خود است. کتاب همچنین بخش مفصلی را به بررسی عقاید اقتصادی و مسائل مالیه و پولی اختصاص می‌دهد و نشان می‌دهد که دغدغه‌های اقتصادی چگونه با آگاهی اجتماعی و سیاسی گره خورده بود.
«افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده‌ی دوران قاجار» به منظور شناخت نگرش گروه‌های مختلف اجتماعی، از جمله مردم عادی، نسبت به نظام سیاسی و مسائل پیرامونشان نگاشته شده است. با ضمیمه کردن متن کامل برخی از این رساله‌ها برای نخستین بار، این کتاب خود به یک منبع دست‌اول و ضروری برای هر پژوهشگر تاریخ در ایران مبدل شده است.