کتاب توسعه چیست؟

کتاب "توسعه چیست؟" نوشته‌ی بیورن هتنه، استاد برجسته‌ی مطالعات توسعه، نخستین‌بار در سال ۱۹۹۰ منتشر شد و خیلی زود به یکی از متون کلاسیک در حوزه‌ی نظریه‌ی توسعه بدل شد. این اثر در بستر تحولات فکری پس از جنگ جهانی دوم شکل گرفت؛ زمانی که جهان به سه قلمرو تقسیم می‌شد: «جهان اول» شامل کشورهای توسعه‌یافته‌ی سرمایه‌داری، «جهان دوم» متشکل از بلوک سوسیالیستی، و «جهان سوم» که نمایانگر کشورهای درحال‌توسعه بود. هتنه در این کتاب تلاش می‌کند تا با رویکردی تحلیلی و بین‌رشته‌ای، سیر تاریخی و تحولات فکری نظریه‌های توسعه را بررسی کند و نشان دهد چگونه ایده‌های توسعه از دیدگاه‌های صرفا اقتصادی به دیدگاه‌های اجتماعی، فرهنگی و انتقادی گسترش یافته‌اند.
کتاب ساختاری منظم دارد: ابتدا با مروری تاریخی بر شکل‌گیری مفهوم «توسعه» در قرن بیستم آغاز می‌شود و سپس نظریه‌های مختلف توسعه مانند مدرنیزاسیون، وابستگی و نظام جهانی (world-systems) را به‌صورت انتقادی تحلیل می‌کند. هتنه تأکید دارد که نظریه‌ی توسعه را نمی‌توان صرفا یک مدل اقتصادی دانست، بلکه باید آن را محصولی از تاریخ، سیاست و حتی استعمار دانست که همواره با قدرت و سلطه درآمیخته بوده است. یکی از بخش‌های جذاب کتاب، تحلیل تطبیقی «سه جهان» است: جهان اول (غرب صنعتی‌شده)، جهان دوم (کشورهای سوسیالیستی) و جهان سوم (کشورهای جنوب جهانی). هتنه نشان می‌دهد که این تقسیم‌بندی نه فقط جغرافیایی، بلکه بازتابی از رویکردهای متفاوت به توسعه است؛ رویکردهایی که هرکدام در پاسخ به تجربه‌های تاریخی و شرایط خاص شکل گرفته‌اند. هتنه با نگاهی انتقادی، کاستی‌ها و پیش‌فرض‌های ایدئولوژیک نظریه‌های مدرنیزاسیون را بازمی‌کاود؛ نظریه‌ای که توسعه را مسیری خطی و جهان‌شمول می‌بیند که همه‌ی کشورها باید طی کنند. در مقابل، او به نظریه‌های وابستگی و نظام جهانی می‌پردازد که توسعه‌ی برخی کشورها را وابسته به استثمار و سلطه بر سایر کشورها می‌دانند. هتنه به‌ویژه تأکید می‌کند که نظریه‌های انتقادی، برخلاف نگاه اقتصادی صرف، توسعه را فرآیندی پیچیده و چندبعدی می‌دانند که باید عوامل فرهنگی، سیاسی و زیست‌محیطی را هم در نظر گرفت. یکی دیگر از مضامین مهم کتاب، نقد دیدگاه غرب‌محورانه‌ی توسعه است: این‌که کشورهای غربی خود را «الگو» و کشورهای جنوب را «عقب‌مانده» می‌دانند. هتنه از امکان شکل‌گیری نظریه‌هایی سخن می‌گوید که از دل تجربه‌های جنوب جهانی برخیزند و نه صرفا از مراکز آکادمیک غرب. هتنه با نثری روشن و تحلیلی می‌نویسد؛ زبانی که برای دانشجویان و پژوهشگران رشته‌های توسعه، علوم سیاسی و جامعه‌شناسی هم قابل‌فهم و هم عمیق است. او تلاش می‌کند تعادل میان روایت تاریخی، نقد نظری و توضیح مفهومی را حفظ کند.
"توسعه چیست؟" نه فقط تاریخچه‌ای از نظریه‌های توسعه است، بلکه دعوتی است برای بازاندیشی در باب خود مفهوم توسعه؛ مفهومی که پیوندی عمیق با قدرت، ایدئولوژی و تجربه‌های تاریخی دارد. این کتاب هنوز هم منبعی ارزشمند برای کسانی است که می‌خواهند بفهمند چرا توسعه فقط به رشد اقتصادی محدود نمی‌شود و چگونه می‌توان نظریه‌هایی بومی و چندبعدی درباره‌ی پیشرفت جوامع مختلف تدوین کرد. اثر هتنه نشان می‌دهد که نقد و بازاندیشی، بخش جدایی‌ناپذیر مسیر توسعه است.