کتاب خروج، اعتراض، دولت

کتاب «جامعه بازار؛ تفاسیر رقیب» اثر آلبرت هیرشمن، مجموعه‌ای منتخب از مهم‌ترین نوشته‌ها و اندیشه‌های آلبرت هیرشمن، اقتصاددان و متفکر اجتماعی برجسته قرن بیستم است که با گردآوری و ویرایش جرمی آدلمن منتشر شده است. این کتاب کوششی است برای معرفی ایده‌های محوری هیرشمن به زبان فشرده و در عین حال منسجم، تا خواننده بتواند با خطوط اصلی آثار و نظریات او آشنا شود. بخش مهمی از این کتاب به ایده‌ای می‌پردازد که هیرشمن در اثر مشهور خود «خروج، صدا و وفاداری» آن را شرح می‌دهد و توضیح می‌دهد که وقتی سازمانی یا نهادی دچار ضعف یا ناکارآمدی می‌شود، اعضا یا مشتریان دو انتخاب دارند: یا اعتراض کنند و برای اصلاح تلاش کنند (صدا) یا تصمیم بگیرند آنجا را ترک کنند (خروج). میزان وفاداری نیز عاملی است که میان این دو گزینه تعادل برقرار می‌کند. هیرشمن با این چارچوب ساده اما عمیق، رفتار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی افراد را تحلیل می‌کند. بخش دیگری از کتاب به اندیشه‌های او در حوزه توسعه اقتصادی اختصاص دارد؛ جایی که او برخلاف نگاه‌های خطی و مکانیکی به توسعه، بر ناهمواری و بی‌نظمی فرآیندها تأکید می‌کند. در ادامه، گزیده‌هایی از مقالات هیرشمن درباره ایده‌های «پیشرفت» و «امکان‌گرایی» آمده است. او بر این باور بود که پیشرفت اجتماعی و اقتصادی حاصل کنار آمدن با محدودیت‌ها و استفاده خلاقانه از فرصت‌های پیش‌بینی‌نشده است. در واقع هیرشمن به‌جای آنکه در پی راه‌حل‌های کامل و از پیش‌طراحی‌شده باشد، تأکید داشت که مسیر توسعه و اصلاحات، فرآیندی باز و تجربی است. آدلمن در مقدمه این اثر زندگی پرفراز و نشیب هیرشمن را مرور می‌کند؛ از فرار او از اروپا در دوران جنگ جهانی دوم تا فعالیت‌هایش در آمریکای لاتین و تأثیرش بر سیاست‌گذاری‌های توسعه‌ای. خواننده در خلال این مقدمه درمی‌یابد که چرا هیرشمن علاوه‌بر نظریه‌هایش، به‌خاطر منش انسانی و روش اندیشیدن متفاوتش، چهره‌ای خاص در میان متفکران قرن بیستم باقی مانده است. این کتاب، در حجمی کم، جان‌مایه اندیشه‌های یکی از خلاق‌ترین متفکران علوم اجتماعی را پیش روی مخاطب قرار می‌دهد و دیدی متفاوت به سازوکار تغییرات اجتماعی در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.