کتاب علم و دین

کتاب «علم و دین» نوشته‌ی ایان جی. باربور که نخستین بار در سال ۱۹۶۶ منتشر شد، از مهم‌ترین و اثرگذارترین آثار در حوزه‌ی فلسفه دین و علم به شمار می‌آید. باربور که هم در فیزیک و هم در الهیات تحصیلات عمیق داشت، در این کتاب کوشید چارچوبی روشن و متوازن برای بررسی رابطه‌ی میان ایمان دینی و اندیشه‌ی علمی مدرن ارائه کند. او به‌جای تکیه بر تقابل یا جدایی مطلق این دو حوزه، مسیر میانه‌ای را پیشنهاد کرد که بعدها با عنوان «رئالیسم انتقادی» شناخته شد و مبنای بسیاری از پژوهش‌های پسین در این حوزه قرار گرفت. ساختار کتاب در سه بخش اصلی تنظیم شده است. در بخش نخست، نویسنده به تاریخ تعامل علم و دین می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه اکتشافات علمی از گالیله و نیوتن تا داروین، چالش‌های بزرگی برای الهیات سنتی ایجاد کردند. این روایت تاریخی، جلوه‌ای از همزیستی پرتنش و گاه سازش‌جویانه‌ی الهیات با علوم طبیعی است. در بخش دوم، باربور به مقایسه‌ی روش‌های معرفتی علم و دین می‌پردازد. او توضیح می‌دهد که علم بر تجربه، آزمایش و نظریه‌های قابل تکرار استوار است، در حالی که دین به تجربه‌های وجودی، وحی و زبان استعاری متکی است. با این حال، هر دو حوزه برای بیان حقیقت از استعاره‌ها و مدل‌ها استفاده می‌کنند. بخش سوم کتاب به مسائل بنیادی اختصاص دارد: از تکامل زیستی و نظریه خلقت گرفته تا پرسش از مشیت الهی، جایگاه انسان در جهان، و تأثیر فیزیک مدرن بر مفهوم آزادی و عدم قطعیت. باربور در اینجا کوشیده است به خواننده نشان دهد که چگونه دین می‌تواند با اکتشافات علمی وارد گفت‌وگو شود، بی‌آنکه به ساده‌سازی یا تقابل فروکاسته شود. یکی از دستاوردهای بزرگ باربور، ارائه‌ی رئالیسم انتقادی به‌عنوان پل میان دیدگاه‌های متضاد است. او استدلال می‌کند که نظریه‌های علمی هرچند قطعی و نهایی نیستند، اما همچنان تصویری معتبر و قابل اصلاح از واقعیت عرضه می‌کنند. به همین شکل، زبان دینی نیز گرچه استعاری است، اما معنای واقعی و جدی دارد. این نگاه به او اجازه می‌دهد علم و دین را نه رقیب، بلکه دو شیوه‌ی متفاوت اما مکمل در فهم جهان معرفی کند. از نقاط قوت کتاب می‌توان به جامعیت، وضوح و بی‌طرفی تحلیلی آن اشاره کرد. باربور به‌جای رویکردی جدلی، فضایی برای گفت‌وگو فراهم می‌کند و نشان می‌دهد که هم علم و هم دین، هر یک با محدودیت‌ها و ظرفیت‌های خاص خود، می‌توانند درک ما از واقعیت را غنی‌تر سازند. همین رویکرد باعث شد این کتاب به یکی از متون کلاسیک در حوزه‌ی علم و دین تبدیل شود. با این حال، محدودیت‌هایی نیز دارد: اثر به دلیل تاریخ انتشارش، مباحث علمی معاصر مانند کیهان‌شناسی نوین یا علوم اعصاب را در بر نمی‌گیرد و چارچوب آن بیشتر بر سنت یهودی-مسیحی متمرکز است. همچنین در برخی موارد، به دلیل گستردگی موضوع، عمق تحلیل کاهش یافته و بحث‌ها حالت مروری یافته‌اند.
با وجود این کاستی‌ها، «علم و دین» همچنان اثری بنیادی است که چشم‌اندازی متفکرانه و فلسفی برای بررسی رابطه‌ی ایمان و عقلانیت علمی ارائه می‌دهد. این کتاب نه به دنبال تحمیل آشتی مصنوعی است و نه به دنبال دامن‌زدن به تقابل‌های غیرضروری؛ بلکه راهی را پیش می‌نهد که علم و دین در آن به‌عنوان دو صدای متفاوت، اما هم‌پوشان در گفت‌وگویی معنادار شنیده شوند. برای دانشجویان فلسفه، الهیات و علاقه‌مندان به گفت‌وگوی میان علم و دین، این اثر همچنان نقطه‌ی آغاز و مرجعی ارزشمند به شمار می‌آید.