کتاب افسانه توسعه

کتاب «افسانه توسعه» نوشته‌ی اسوالدو دی‌ریورا، دیپلمات و اقتصاددان پرویی، نقدی بنیادین و بی‌پرده بر مدل غالب توسعه در جهان معاصر است. نویسنده با سابقه‌ی دیپلماتیک در سازمان ملل و تجارت جهانی، در این کتاب استدلال می‌کند که آنچه طی دهه‌های اخیر «توسعه» نامیده شده است، در واقع به‌ندرت به رفاه پایدار انجامیده و اغلب کشورها را به دام اقتصادهای ملی ناپایدار (NVE) کشانده است؛ ساختارهایی متکی بر بدهی، صادرات مواد اولیه و شهرنشینی افسارگسیخته که توان ساختن زیرساخت‌های خودکفا را ندارند.
کتاب در شش فصل به‌هم‌پیوسته تدوین شده است که گام‌به‌گام شکست مدل توسعه متعارف و پیامدهای آن را ترسیم می‌کند:
۱. غروب دولت-ملت: کشورها استقلال اقتصادی خود را در عصر جهانی‌سازی از دست می‌دهند. ۲. توانمندسازی جهانی، فقر ملی: جهانی‌سازی به نفع کشورهای ثروتمند عمل می‌کند و کشورهای ضعیف‌تر را به حاشیه می‌راند. ۳. داروینیسم بین‌المللی: رقابت جهانی شدید، کشورهای آسیب‌پذیر را از عرصه بیرون می‌راند. ۴. جستجوی الدورادو: آرزوی تقلید از مدل توسعه غربی، کشورها را به بدهی و وابستگی سوق می‌دهد. ۵. غارت انسانی و طبیعی: توسعه‌ی شهری شتاب‌زده باعث فقر، حاشیه‌نشینی و تخریب منابع می‌شود. ۶. بحران مدل کالیفرنیا: مصرف‌گرایی و الگوی سبک زندگی غربی در مقیاس جهانی ناپایدار است. در این روایت، دی‌ریورا از تحلیل اقتصادی به آسیب‌شناسی اجتماعی و در نهایت به نقدی تمدنی می‌رسد؛ مسیری که به گفته‌ی لوموند دیپلماتیک «از ایده‌ای ملی به چالشی جهانی» گسترش می‌یابد.
سه مضمون اصلی کتاب چنین است:
توهم تکرارپذیری توسعه: دی‌ریورا استدلال می‌کند که مدل توسعه صنعتی غرب برای همه‌ی کشورها قابل تکرار نیست؛ زیرا زیرساخت‌ها، منابع و تاریخ متفاوت دارند.
اقتصادهای ناپایدار و وابسته: بسیاری از کشورهای «در حال توسعه» هرگز از صادرات مواد اولیه و واردات محصولات صنعتی عبور نکرده‌اند و در گرداب بدهی و تورم گرفتارند.
بحران تمدنی: مصرف‌گرایی افسارگسیخته، شهرنشینی و نابرابری نشانه‌های شکست مدل توسعه‌ی جهانی هستند؛ بحرانی که فراتر از اقتصاد و به زیست‌محیط و معنا می‌رسد.
سبک کتاب، صریح، قاطع و گاه چالش‌برانگیز است؛ ترکیبی از تجربه‌ی میدانی، داده‌های بین‌المللی و تحلیل تاریخی. دی‌ریورا خود را متفکری عمل‌گرا معرفی می‌کند؛ به دور از ادبیات صرفا دانشگاهی، با زبانی قابل‌فهم برای سیاست‌گذاران، دانشگاهیان و خوانندگان عمومی.
برخی منتقدان (در Goodreads و نقدهای دانشگاهی) کتاب را به ساده‌سازی پدیده‌های پیچیده اقتصادی متهم کرده‌اند؛ ولی بسیاری، از جمله خاویر پرز دکوئیار، آن را «ضروری برای درک واقعی توسعه» دانسته‌اند. این کتاب در بستر تجربه‌ی زیسته‌ی نویسنده شکل گرفته است؛ کسی که از نزدیک با نهادهای بین‌المللی و کشورهای درگیر بحران توسعه کار کرده است. ویرایش سوم در سال ۲۰۱۹، با توجه به تغییرات اقلیمی و بحران‌های جدید، تز اصلی دی‌ریورا را به‌روزرسانی و تأکید می‌کند: تمرکز باید از رشد کمی به «بقای ملت‌ها» معطوف شود؛ یعنی تأمین نیازهای اساسی، حفاظت از منابع و تثبیت اجتماعی.
«افسانه توسعه» فراخوانی است برای بازاندیشی در مبانی سیاست‌گذاری جهانی؛ نقدی بی‌امان به مدل مصرف‌محور و وعده‌های پیشرفت همگانی. این اثر چه موافق باشید چه نه، خواننده را مجبور می‌کند بپرسد: «آیا رشد بی‌پایان واقعا ممکن و مطلوب است؟» و «آیا زمان تغییر پارادایم از ثروت به بقا نرسیده است؟». کتابی که همچنان الهام‌بخش منتقدان جهانی‌سازی، فعالان محیط‌زیست و پژوهشگران توسعه است؛ و پیشنهادی رادیکال برای قرنی که با بحران‌های هم‌زمان اقتصادی، زیست‌محیطی و اخلاقی روبه‌روست.