کتاب تاریخ فرودستان

کتاب «تاریخ فرودستان: جستارهایی در تاریخ اجتماعی کارگری و ملی ایران» نوشته تورج اتابکی، تلاشی است برای بازخوانی تاریخ معاصر ایران از زاویه دیدی متفاوت؛ زاویه‌ای که پیش‌تر کمتر دیده شده: جایگاه و نقش طبقه کارگر و مردمان حاشیه‌نشین در شکل‌گیری تحولات اجتماعی و سیاسی. نویسنده در این اثر، با تأکید بر مسئله عاملیت گروه‌هایی که در روایت‌های رسمی عمدتا غایب بوده‌اند، سعی می‌کند تاریخ را نه از منظر قدرت‌مندان، بلکه از نگاه کسانی روایت کند که قدرت نداشتند، اما بر بستر جامعه تأثیرگذار بودند.
کتاب از یک مقدمه و چند جستار مستقل تشکیل شده که هر یک به بخشی از تاریخ‌نگاری اجتماعی و کارگری در ایران می‌پردازند. در مقدمه، اتابکی با بررسی خاستگاه‌های تاریخ‌نگاری نخبه‌محور، زمینه‌ای فراهم می‌کند تا مخاطب درک کند چرا تاریخ فرودستان در ایران تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است. سپس، در بخش نخست، به بررسی سنت تاریخ‌نگاری در سده بیستم ایران می‌پردازد؛ سنتی که همواره بر نقش پادشاهان، نخبگان سیاسی و روشنفکران تمرکز داشته و کمتر به زندگی و تجربه‌های اجتماعی طبقات پایین‌تر پرداخته است. در ادامه، نویسنده با تمرکز بر دوره مشروطه، توضیح می‌دهد که چگونه این جنبش، برخلاف تصور رایج، صرفا پروژه‌ای روشنفکرانه و نخبه‌محور نبوده، بلکه لایه‌های اجتماعی فرودست نیز در شکل‌گیری و پیشبرد آن نقش داشته‌اند. حضور کارگران و اقشار کم‌درآمد در اعتراضات و حرکت‌های اعتراضی، نشانه‌ای است از خودآگاهی سیاسی این گروه‌ها که در ادبیات رسمی تاریخ‌نگاری کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
در بخش‌های بعدی، اتابکی به تحلیل جایگاه کار و طبقه کارگر در تاریخ معاصر ایران می‌پردازد. او با واکاوی چگونگی نادیده‌گرفته‌شدن کارگران در روایت‌های مربوط به مدرنیته، این پرسش را مطرح می‌کند که چرا و چگونه این گروه اجتماعی از گفتمان توسعه کنار گذاشته شده‌اند. نویسنده در اینجا تأکید می‌کند که مطالعه تغییرات اجتماعی بدون در نظر گرفتن نقش کارگران، به فهمی ناقص از فرآیند مدرن‌سازی منجر می‌شود.
نویسنده با بررسی تأثیرات سیاسی اتحاد جماهیر شوروی و رشد اندیشه‌های چپ‌گرایانه در میان نخبگان ایرانی، به نقش حزب توده در برجسته‌کردن مسئله کارگری در دهه‌های ابتدایی قرن چهاردهم شمسی می‌پردازد. در این بخش، گزارشی دقیق از فعالیت‌های انقلابیون ایرانی در خاک شوروی و ارتباط آن‌ها با تحولات داخلی ایران ارائه می‌شود. همچنین، مصادیقی چون اعتصابات کارگری در صنعت نفت و نارضایتی‌های گسترده در کارخانه‌ها، به‌وضوح نشان می‌دهند که طبقه فرودست، در بزنگاه‌های خاص تاریخی، حضوری تعیین‌کننده داشته‌است.
در پایان، اتابکی با بررسی رویدادهایی چون اعتصاب‌های خونین و سرکوب‌های کارگری، تصویری متفاوت از تاریخ ایران معاصر ارائه می‌دهد؛ روایتی که در آن طبقه کارگر نه‌تنها موضوع مطالعه، بلکه کنش‌گر تاریخی است. کتاب «تاریخ فرودستان» خواننده را با این پرسش روبه‌رو می‌کند که چگونه می‌توان تاریخ را بازنوشت، بی‌آن‌که فراموش‌شدگانش را نادیده گرفت. اثری است که می‌کوشد سکوت‌های تاریخی را با داده‌ها و تحلیل‌های مستند بشکند و صدای کسانی را بازتاب دهد که در متن جامعه زیسته‌اند، اما در حاشیه تاریخ مانده‌اند.