کتاب صور خیال در شعر فارسی

آنها که از شعر توقع استعاره و تشبیه دارند، یعنی حوزهٔ تصویر را محدود در این دو گونهٔ رایج تصویر می دانند، اغلب در باب شاهنامه اشتباه می کنند و می گویند شاهنامه نظمی است استادانه، ولی آثار نظامی شعر است. اگر به علت اصلی این عقیدهٔ ایشان بنگریم خواهیم دید که این داوری ایشان برخاسته از نظرگاه محدود آنان در زمینهٔ تصویر های شعری است، ولی مگر جوهر شعری، تأثیر و به گفتهٔ ارسطو تخییل نیست، در این صورت، در حماسه، چه چیز از اغراق شاعرانه خیال انگیزتر تواند بود، آیا تصویری ازین گونه که در این ابیات می خوانیم: سپاهی که خورشید شد ناپدید چو گرد سیاه از میان بردمید نه دریا پدید و نه هامون نه کوه زمین آمد از پای اسبان ستوه و زمینهٔ تخییلی آن تا مرز حیرت گسترده است، می تواند از رهگذر تصویر های استعاری و یا تشبیهی ترسیم شود؟ آنچه را فردوسی در یک مصراع از رهگذر اسناد مجازی -به معنی مصطلح ما در این کتاب- ارائه می دهد آیا می توان با هزار تشبیه و استعاره عرضه داشت: به مرگ سیاوش سیه پوشد آب کند زار نفرین بر افراسیاب و یا: که زیبد کزین غم بنالد پلنگ ز دریا خروشان برآید نهنگ و گر مرغ با ماهیان اندر آب بخوانند نفرین به افراسیاب شاهنامه از نظر تنوّع حوزهٔ تصویر، در میان دفاتر شعر فارسی، یکی از شاهکارهای خیال شاعرانهٔ سرایندگان زبان پارسی است و صور خیال فردوسی محدود در شکل های رایج تصویر _که استعاره و تشبیه است_ نیست. در شاهنامه وسیع ترین صورت خیال، اغراق شاعرانه است. اغراق شاعرانه در شاهنامه دارای خصایصی است که با دیگر نمونه های مشابه آن در شعر این روزگار و اعصار بعد نیز قابل قیاس نیست. در اغراق های او قبل از هر چیز مسألهٔ تخییل را به قوی ترین وجهی می توان مشاهده کرد و از این روی جنبهٔ هنری آن امری است محسوس. برخلاف بسیاری از اغراق های معاصران او و یا گویندگان دوره های بعد، که فقط نوعی ادّعاست و این خصوصیت در اغراق شرط اصلی است وگرنه اغراق غیر هنری، کار هر دروغ گویی است و اغلب شاعران، مرز میان گونه های مختلف اغراق را درنیافته اند و هرگونه ادّعای دروغین را از مقولهٔ اغراق شمرده اند و از همین جاست که بسیاری از ناقدان، اغراق را از میان صور خیال شاعرانه، نپسندیده اند ولی بعضی دیگر آن را بهترین نوع تصاویر شعری دانسته اند.