کتاب کلام و جامعه (جلد پنجم)

کتاب «کلام و جامعه (جلد پنجم)» نوشته یوزف فان‌اس، بخش سوم از پژوهشی جامع و چندجلدی درباره‌ی تاریخ کلام اسلامی در قرون دوم و سوم هجری است؛ دورانی که به زعم نویسنده، نقشی سرنوشت‌ساز در شکل‌گیری ساختارهای فکری، الهیاتی و اجتماعی اسلام ایفا کرده است. این پروژه‌ی عظیم، حاصل چند دهه پژوهش یکی از برجسته‌ترین اسلام‌شناسان آلمانی است که با دقتی عالی، منابع قدیمی اسلامی را بررسی کرده و با نگاهی انتقادی، تحولات فکری و کلامی آن دوران را تحلیل کرده است. در این جلد ، فان‌اس تمرکز را بر تحولات کلامی در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی می‌گذارد؛ او کلام را نه به عنوان رشته‌ای انتزاعی، بلکه به‌عنوان بازتابی از دغدغه‌های واقعی جامعه‌ی مسلمانان تحلیل می‌کند. روایت او از تطور الهیات اسلامی، همزمان روایت کشمکش‌های قدرت، مشروعیت، هویت و زبان دین است. در این جلد، توجه ویژه‌ای به جریان‌هایی چون معتزله، مرجئه، خوارج و آغاز شکل‌گیری فقه در ارتباط با عقاید کلامی دیده می‌شود. یکی از ویژگی‌های قابل توجه این جلد، بررسی دقیق نقش شهرهای مختلف در شکل‌گیری جریان‌های فکری است. کوفه، بصره، بغداد و شام، تنها موقعیت‌های جغرافیایی نیستند، بلکه هر کدام در روایت فان‌اس به صورت کانون‌هایی از منازعه‌ی فکری، تعارضات مذهبی و شکل‌گیری مکاتب الهیاتی تصویر می‌شوند. مثلا کوفه به‌عنوان مرکز شیعه‌گری و بصره به‌عنوان خاستگاه معتزله، بازتابی از تنوع جغرافیای فکری اسلام در آن دوران است. همچنین، فان‌اس به تفصیل به چهره‌هایی چون واصل بن عطا، عمرو بن عبید، حسن بصری و همچنین متکلمان نخستین شیعی و خوارج می‌پردازد. او نه تنها گزارش‌های تاریخی موجود را نقل می‌کند، بلکه با سبک خاص خود، روایت‌ها را به چالش می‌کشد، منابع را مقایسه می‌کند و اختلافات درون‌متنی را تحلیل می‌کند. در این میان، مسئله‌ی عقل، عدل، توحید، نبوت و معاد، به‌عنوان ارکان اساسی کلام اسلامی، در کانون توجه قرار دارند. در کنار تحلیل محتوایی، فان‌اس به شیوه‌ی انتقال دانش، سنت روایت و ساختارهای آموزشی نیز می‌پردازد. او نشان می‌دهد که چگونه حلقه‌های درسی، مناظرات کلامی و شیوه‌های استدلال، نه‌تنها محصول فردیت متکلمان، بلکه بازتاب ساختارهای اجتماعی و نهادهای قدرت بوده‌اند. در واقع، کلام در روایت فان‌اس، یک پروژه‌ی صرفا نظری نیست، بلکه ابزاری برای پاسخ به بحران‌های مشروعیت، اختلافات سیاسی و چالش‌های فرهنگی آن روزگار است.
کتاب « کلام و جامعه (جلد پنجم)» نه برای مخاطب عام، بلکه برای پژوهشگرانی نوشته شده که می‌خواهند از سطح روایت‌های تاریخی عبور کنند و به لایه‌های پنهان‌تر شکل‌گیری اندیشه‌ی اسلامی برسند. این اثر، سندی است بر اینکه چگونه الهیات، در دل جامعه و در تعامل با قدرت، زبان و تاریخ، شکل می‌گیرد و تداوم می‌یابد. کتاب، همچون دیگر مجلدات این مجموعه، خواننده را به نگاهی چندوجهی، انتقادی و عمیق به تاریخ فکر اسلامی؛ نه به‌عنوان مجموعه‌ای از عقاید ایستا، بلکه به‌مثابه میدانی پرتنش از گفت‌وگو، اختلاف، و تلاش برای معنا بخشیدن به دین در جهانی پر از تغییر فرا می‌خواند.