کتاب روایت ایرانی جامعه شناسی دین

کتاب «روایت ایرانی جامعه‌شناسی دین» اثر حسن محدثی گیلوایی، تلاشی نوآورانه برای بازتعریف جامعه‌شناسی دین در بستر فرهنگ و تاریخ ایران است. این اثر دو جلدی، حاصل بیش از دو دهه پژوهش، تدریس و گفت‌وگوهای نویسنده با دانشجویان و صاحب نظران است و می‌کوشد با ارائه روایتی بومی، مفاهیم کلیدی این رشته را در ارتباط با مسائل ایران تحلیل کند. به عبارت دیگر، هدف اصلی نویسنده، فراتر رفتن از الگوهای غربی جامعه‌شناسی دین و ارائه روایتی بومی است که متناسب با تجربه‌های زیسته ایرانیان باشد. او با نقد «تقلید کورکورانه از نظریه‌های غربی»، بر ضرورت تولید علم بومی تأکید داشته و معتقد است جامعه‌شناسی دین باید پاسخگوی پرسش‌های خاص جامعۀ ایران، مانند تعامل دین با مدرنیته، نقش اسطوره‌ها در شکل‌گیری هویت دینی، یا تأثیر انقلاب اسلامی بر گفتمان مذهبی باشد. جلد نخست کتاب با عنوان «مبانی»، در ۳۵۶ صفحه و هفت فصل تنظیم شده است. نویسنده ابتدا مفاهیم پایه‌ای مانند «نظام فرهنگی تام» (شامل اسطوره، دین و ایدئولوژی) را معرفی می‌کند و سپس با تحلیل دوگانه‌هایی مانند «قدسی/عرفی» یا «فردی/جمعی»، خواننده را به درکی جامعه‌شناختی از دین می‌رساند. جلد دوم با عنوان «بینش‌ها و نظریه‌ها»، به بررسی نظریه‌های اختصاصی نویسنده در حوزۀ پدیده‌های دینی می‌پردازد و شامل مطالعات موردی مانند تأثیر مهاجرت بر تحولات زبانی-مذهبی است. با وجود مباحث نظری پیچیده، نویسنده از اصطلاحات فنی غیرضروری پرهیز کرده و مفاهیم را با مثال‌های روزمره (مانند کاربرد واژه «حاجی» در فرهنگ ایرانی) توضیح می‌دهد. قابل ذکر است که برخی منتقدان معتقدند تمرکز شدید بر «بومی‌سازی» ممکن است به حاشیه راندن دستاوردهای جهانی جامعه‌شناسی دین منجر شود. همچنین، کم‌بودن داده‌های تجربی در برخی فصول، از نقاط ضعف کتاب محسوب می‌شود. با این حال، به طور کلی این اثر به عنوان نخستین تلاش جامع برای بومی‌سازی جامعه‌شناسی دین در ایران، برای دانشجویان، پژوهشگران و حتی سیاستگذاران فرهنگی مفید است، که در آن نویسنده در صدد است تا با نشان دادن پیوند ناگسستنی دین و جامعه، روشن کند که بی‌توجهی به تحولات زبانی-فرهنگی (مانند مهاجرت‌های گسترده) می‌تواند به بحران‌های هویتی بینجامد.