کتاب رئیس جمهور ما

رمان «رئیس‌جمهور ما» نوشته‌ی فیلیپ راث، نخستین بار در سال ۱۹۷۱ منتشر شد و یکی از تجربیات منحصربه‌فرد نویسنده در حوزه‌ی طنز سیاسی و فرم‌های روایی غیرمعمول به شمار می‌آید. این اثر که بیشتر به نمایشنامه شباهت دارد تا رمان سنتی، به‌طور کامل از دیالوگ‌ها و دستورالعمل‌های صحنه‌ای ساخته شده است و فضایی شبه‌نمایشی را پدید می‌آورد که هم به هجو نزدیک است و هم به درام پوچ‌گرایانه. راث در این کتاب شخصیت «تریک ای. دیکسون» یا همان «تریکی» را خلق می‌کند که به وضوح آینه‌ای کاریکاتوری از ریچارد نیکسون، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده است؛ اما در عین حال او را به شخصیتی فراتر از یک فرد تاریخی بدل می‌سازد: نمادی از سیاستمداری که در ظاهر بر اخلاق، قداست حیات و باورهای مذهبی پافشاری می‌کند و در باطن خشونت، جنگ و فساد را توجیه می‌کند. طرح رمان در شش فصل پی‌ریزی شده است و از همان آغاز با موقعیتی تکان‌دهنده تسلی دادن یک شهروند آشفته از جنایات جنگی در ویتنام طنزی گزنده و دوپهلو را شکل می‌دهد. شهروند از تریکی می‌پرسد که آیا ستوان کالی، عامل قتل عام مای لای، ممکن است زنی باردار را کشته باشد و این عمل را نوعی سقط جنین قلمداد کند. تریکی در مقام سیاستمدار «اخلاق‌مدار» با ژستی ظاهرا اصولی اما در واقع مبهم و متناقض، می‌کوشد مسئله را تحلیل کند. از اینجا به بعد، راث پله‌پله پوچی وقایع را تشدید می‌کند: تریکی با پیشاهنگان پسر درگیر می‌شود، علیه دانمارک صرفا به دلیل سیاست‌های لیبرال در حوزه‌ی پورنوگرافی اعلان جنگ می‌کند، زیر تیغ جراحی مضحکی قرار می‌گیرد و سرانجام به شکلی اغراق‌آمیز و گروتسک ترور می‌شود. حتی مرگ نیز پایان کار او نیست؛ در جهنم هم تریکی با همان جدیت مضحک به کار ادامه می‌دهد. این ساختار هجوآمیز، مضامین اصلی راث را برجسته می‌کند. نخست، ریاکاری در سیاست: تریکی در مقام یک کوئیکر و مدافع «قداست حیات»، به ظاهر اخلاق را پاس می‌دارد اما در عمل جنایات جنگی و خشونت را توجیه می‌کند. این تضاد میان ژست‌های اخلاقی و تصمیم‌های سیاسی، تم اصلی رمان است. دوم، زبان و بلاغت سیاسی: راث نشان می‌دهد که چگونه سیاستمداران با بازی‌های زبانی، دوپهلوگویی و روابط عمومی می‌توانند اعمال غیراخلاقی را بزک کنند. سوم، بی‌تفاوتی عمومی: شهروندان در روایت راث گاه دچار خستگی سیاسی یا ساده‌لوحی‌اند و همین فضای بی‌تفاوت، رهبران را قادر می‌سازد تا مرزهای اخلاقی را یکی پس از دیگری درنوردند. چهارم، پوچی و تشدید سورئال: با هر فصل، سطح اغراق و بی‌منطقی افزایش می‌یابد، گویی راث می‌خواهد نشان دهد که منطق سیاست وقتی از اخلاق جدا شود، سرانجام به پوچی مطلق می‌انجامد. از نظر ادبی، «رئیس‌جمهور ما» تجربه‌ای متفاوت در کارنامه‌ی راث است. استفاده‌ی صرف از دیالوگ‌ها و حذف روایت سنتی، به اثر ریتمی تند و لحنی تئاتری بخشیده است که خواننده را به فضای «درام محاکمه‌ای» یا «هجو نمایشی» می‌کشاند. این فرم، گرچه باعث قوت در نمایش بلاغت و زبان سیاسی می‌شود، اما از سوی دیگر به عمق شخصیت‌پردازی لطمه می‌زند: شخصیت‌ها بیشتر به نماد یا کاریکاتور تقلیل می‌یابند و کمتر فردیت روانی پیدا می‌کنند. از حیث نقاط قوت، رمان با طنز تیز و بی‌پرده‌اش، توانسته هم روحیه‌ی سیاسی اوایل دهه‌ی ۱۹۷۰ را ثبت کند و هم از آن فراتر رود و نقدی کلی بر ذات قدرت سیاسی و ابزارهای زبانی آن ارائه دهد. جسارت راث در عبور از الگوهای پذیرفته‌ شده رمان و استفاده از فرمی نیمه‌نمایشی، اثر را منحصربه‌فرد کرده است. با این حال، برخی از ضعف‌ها نیز آشکارند: طنزها و اشارات تاریخی ممکن است برای خواننده‌ی امروزی که با زمینه‌ی دوران نیکسون آشنا نیست، کمتر قابل درک یا تأثیرگذار باشند؛ و اغراق‌های سورئالیستی می‌توانند نزد برخی خوانندگان جدیت نقد اخلاقی را کم‌رنگ سازند.
در مجموع، «رئیس‌جمهور ما» کمتر یک رمان داستان‌محور و بیشتر بیانیه‌ای طنزآلود علیه ریاکاری سیاسی است؛ اثری که خشم اخلاقی و هزل را درهم می‌آمیزد و تصویری گروتسک از سیاستمداری ارائه می‌دهد که می‌تواند همزمان واعظ قداست حیات و توجیه‌گر خشونت باشد. این کتاب شاید از نظر بار عاطفی با شاهکارهایی چون شکایت پورتنوی یا تئاتر سبت برابری نکند، اما جایگاهی ویژه در آثار راث دارد: نمونه‌ای نادر از رمان نمایشنامه‌ای که با ترکیب طنز، پوچی و نقد اخلاقی، عصر خود را به نقد می‌کشد و همچنان برای علاقه‌مندان طنز سیاسی و تاریخ ادبیات آمریکا ارزشمند است.