کتاب پرونده ی قدیمی پیرآباد

«پروندهٔ قدیمی پیرآباد» فیلمنامه‌ای است از بهرام بیضایی که در سال ۱۳۶۳ نوشته و منتشر شد؛ اثری درخشان که با رویکردی تمثیلی و اجتماعی، کشمکش‌های درونی جامعه‌ای روستایی را با زبانی دراماتیک و نگاهی تیزبین به تصویر می‌کشد. در بستری خیالی اما آشنا، بیضایی تنش‌های قومی، رقابت‌های سنتی و ورود مدرنیته به زندگی روزمره را بهانه‌ای برای کالبدشکافی روابط قدرت، ساختارهای فرهنگی، و روانشناسی جمعی می‌کند.
داستان در روستای خیالی پیرآباد رخ می‌دهد، جایی که دو طایفه‌ی جمالوندی و کمالوندی درگیر دشمنی‌ای دیرینه‌اند. این خصومت نه از مسیر خشونت مستقیم، بلکه از دل رقابت‌هایی به‌ظاهر اقتصادی، اما عمیقا حیثیتی، سر برمی‌آورد. خرید یک اتوبوس برای جابه‌جایی مسافران به شهر، که در ابتدا به‌منزله‌ی پیشرفت و رفاه دیده می‌شود، به‌سرعت به نماد رقابت تبدیل می‌شود. در صحنه‌ای به‌یادماندنی، کرامت، راننده‌ی اتوبوس، با بوق و خنده از کنار جانعلی و گاری‌اش عبور می‌کند؛ کنشی کوچک که به انفجاری از تعصب و تقابل می‌انجامد.
ایده‌ی اولیه‌ی این فیلمنامه، پیشنهاد مشترک داریوش فرهنگ بود که به دو نویسنده‌ی مهم سپرده شد: بیضایی و محمود دولت‌آبادی. حاصل این تقسیم، دو روایت شد؛ بیضایی با پروندهٔ قدیمی پیرآباد، و دولت‌آبادی با اتوبوس. هر دو اثر به‌نحوی در دل سینمای ایران ریشه دواندند: یکی با فیلم اتوبوس (کارگردان: یدالله صمدی) و دیگری با الهاماتی در فیلم فصل پنجم (رفیع پیتز). اما فیلمنامه‌ی بیضایی، با دقت در زبان، تعلیق، و فضای بومی، اثری مستقل و ادبی باقی ماند. درون‌مایه‌های این اثر نه‌تنها بر تضاد سنت و مدرنیته، که بر ناتوانی جوامع سنتی در مواجهه‌ی سالم با تغییر و تحول تأکید دارد. اتوبوس، فراتر از یک وسیله‌ی حمل‌ونقل، نماد شکاف‌های طبقاتی، زوال اقتدار سنتی، و نیز آغاز تزلزل ارزش‌هایی است که زمانی بنیاد جامعه روستایی را می‌ساختند. بیضایی با نگاهی تیزبین، فرایند تبدیل یک ابزار به میدان نزاع را ترسیم می‌کند؛ نزاعی که ریشه در تاریخ، حافظه‌ی جمعی، و زخمی کهنه دارد.
«پروندهٔ قدیمی پیرآباد» در کارنامه‌ی بیضایی نمونه‌ای شاخص از پیوند درام اجتماعی با زبان سینمایی و روایی اوست. فیلمنامه‌ای که اگرچه شاید ساده‌تر از آثار اسطوره‌محور او باشد، اما در نگاهی دقیق‌تر، همان میزان از پیچیدگی، ظرافت، و تفکر تاریخی را در خود دارد. برای علاقه‌مندان به بیضایی، این اثر نه‌تنها سندی از خلاقیت در دل محدودیت‌های دهه‌ی ۶۰، بلکه تبلوری از تداوم دغدغه‌های اجتماعی و فرهنگی در آثار اوست.