کتاب الهیات و نظریه اجتماعی

«الهیات و نظریه اجتماعی» که نخستین بار در سال ۱۹۹۰ منتشر شد، یکی از تأثیرگذارترین و بحث‌برانگیزترین آثار الهیات معاصر است؛ کتابی فشرده و در عین حال گسترده که نام جان میلبنک، متکلم آنگلیکان و بنیانگذار جنبش ارتدکس رادیکال را در تاریخ اندیشه تثبیت کرد. این اثر نه یک روایت شخصی است و نه اثری صرفا در الهیات سیستماتیک؛ بلکه تلاشی است برای بازآفرینی نگاه به علوم اجتماعی و نقد بنیادی عقل سکولار که خود را عینی و خنثی می‌پندارد. میلبنک با لحنی جسور، تحلیلی و عمیقا الهیاتی، این ادعا را به چالش می‌کشد که نظریه اجتماعی سکولار می‌تواند مستقل از پیش‌فرض‌های متافیزیکی یا اخلاقی باشد.
در قلب این کتاب ایده‌ای جسورانه نهفته است: علم اجتماعی مدرن که با پرچم عقلانیت و بی‌طرفی به میدان آمده، در واقع بر بنیانی قرار دارد که ریشه در نوعی «هستی‌شناسی خشونت» دارد؛ نگرشی که تعارض و رقابت را به‌عنوان بخشی از واقعیت مسلم اجتماعی می‌پذیرد و بدین ترتیب امکان گشودگی به سوی صلح و خیر مشترک را محدود می‌کند. میلبنک این انتقاد را با تحلیل‌های دقیق تاریخی و فلسفی پی می‌گیرد: او نشان می‌دهد که ادعاهای علوم اجتماعی برای تبیین جهان، در عمل خودْ اسطوره‌های خاصی را بازتولید می‌کند که در بنیاد خود، الهیات سکولار هستند؛ الهیاتی که انسان و جامعه را نه در پرتو عشق و بخشش، بلکه در چارچوب قدرت، رقابت و کارکردگرایی می‌فهمد. میلبنک در مسیر استدلال خود، چهار حوزه بزرگ را بازخوانی می‌کند: نخست، رابطه‌ی الهیات و لیبرالیسم را تحلیل می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه لیبرالیسم مدرن، با وجود ادعای بی‌طرفی، در واقع حامل پیش‌فرض‌های الاهیاتی است که خشونت و فردگرایی را نهادینه می‌کنند. سپس با بررسی پوزیتیویسم و جامعه‌شناسانی چون دورکیم و وبر، می‌کوشد نشان دهد که حتی در دقیق‌ترین مدل‌های علمی، عنصری متافیزیکی حضور دارد که نادیده انگاشته می‌شود. در گام بعد، با هگل و مارکس وارد گفت‌وگو می‌شود و نقد می‌کند که حتی نظریه‌های دیالکتیکی نیز در نهایت در افق سکولاریسم گرفتار می‌مانند. و سرانجام، با بازخوانی اندیشه‌های پست‌مدرن درباره تفاوت و قدرت، الهیات را همچون «علم اجتماعی بدیل» مطرح می‌کند؛ دانشی که می‌تواند تخیل اجتماعی ما را به جای خشونت، حول عشق و مشارکت دوباره سامان دهد. سبک نوشتار میلبنک متراکم، آکادمیک و گاه چالش‌برانگیز است؛ اما در عین حال، خلاقانه و پرشور. او بی‌پروا از فیلسوفانی چون افلاطون و آگوستین تا متفکران مدرن و پست‌مدرن الهام می‌گیرد تا استدلال خود را بسازد: این‌که واقعیت اجتماعی، بدون افق‌های قدسی و متعالی، به ناچار در دام تقلیل‌گرایی و کارکردگرایی می‌افتد. در این نگاه، بازگشت به سنت مسیحی به معنای عقب‌نشینی نیست، بلکه راهی برای احیای یک تخیل اجتماعی است که بتواند به جای رقابت بی‌امان، به دوستی، نمادگرایی و خیر مشترک فکر کند. انتشار این کتاب در آغاز دهه ۱۹۹۰، هم‌زمان بود با موج نظریه‌های پست‌مدرن و انتقادی که سعی داشتند از محدودیت‌های خرد مدرن عبور کنند؛ اما میلبنک پا را فراتر می‌گذارد و می‌گوید بدون بازاندیشی ریشه‌ای در الهیات، این گذار ممکن نیست. بدین ترتیب، «الهیات و نظریه اجتماعی» به یکی از متون بنیادی در شکل‌گیری جنبش ارتدکس رادیکال تبدیل شد؛ جنبشی که خواستار آن بود که الهیات، بار دیگر با جسارت به عرصه نقد اجتماعی و فرهنگی بازگردد.
در نهایت، این کتاب مطالعه‌ای آسان نیست؛ اما پاداش آن، بینشی تازه است: این‌که حتی علمی‌ترین تحلیل‌های ما از جامعه، در نهایت بازتاب تصورات عمیق‌تری از هستی و معنای انسان هستند. میلبنک دعوت می‌کند که این بنیان‌ها را از نو در پرتو ایمان، اسطوره و سنت مسیحی بازخوانی کنیم؛ حرکتی که هم جسارت فکری می‌طلبد و هم امید به جهانی که در آن خشونت تنها افق ممکن نباشد.