کتاب تئاتر ایده ها

کتاب «درام ایده‌ها» نوشته‌ی مارتین پوکنر، استاد برجسته‌ی ادبیات تطبیقی و درام در دانشگاه هاروارد، اثری پژوهشی و میان‌رشته‌ای است که نخستین بار در سال ۲۰۱۰ توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شد. این کتاب در مرز میان فلسفه و تئاتر حرکت می‌کند و می‌کوشد رابطه‌ای عمیق اما اغلب نادیده‌گرفته‌شده میان این دو حوزه را بازخوانی کند. پوکنر در این اثر بر آن است که چهره‌ی افلاطون را از قالب فیلسوفی سخت‌گیر و دشمن تئاتر، به چهره‌ای دراماتورژیک و نویسنده‌ای که فلسفه‌اش را بر صحنه‌ی گفت‌وگوها و شخصیت‌ها به نمایش می‌گذارد، بازسازی کند. او نشان می‌دهد که دیالوگ‌های افلاطون، علاوه بر محتوای فلسفی، ساختاری نمایشی دارند و همچون نمایشنامه‌هایی هستند که ایده‌ها را زنده، محسوس و درگیرکننده می‌سازند.
هسته‌ی استدلال کتاب بر این نکته استوار است که افلاطون نه صرفا مخالف نمایش، بلکه خالق گونه‌ای «درام ایده‌ها» است؛ نوعی تئاتر فلسفی که در آن دیالوگ، شخصیت‌پردازی، تنش و صحنه‌پردازی، ابزارهایی برای آزمون و به صحنه آوردن اندیشه‌اند. پوکنر تأکید می‌کند که محاکمه و مرگ سقراط، که به دست افلاطون روایت شده، خود سرچشمه‌ی ژانری تازه از «نمایشنامه‌های سقراط» در طول تاریخ شد. او از رنسانس تا دوران مدرن نمونه‌هایی را بررسی می‌کند: از اقتباس‌های مبتنی بر دفاعیه و سمپوزیوم گرفته تا آثار نمایشنامه‌نویسانی چون وایلد، شاو، پیراندلو، برشت و استوپارد که ایده‌ها را در قالب تضادهای نمایشی و بحث‌های فراتئاتری پیش چشم مخاطب می‌گذارند. این پیوند گسترده از افلاطون تا مدرنیسم، همان چیزی است که پوکنر «افلاطون‌گرایی دراماتیک» می‌نامد. کتاب نشان می‌دهد که فلسفه نیز در بسیاری از مقاطع به فرم‌های دراماتیک متکی بوده است. از کیرکگارد و نیچه تا سارتر، کامو، کنت برک و دلوز، متفکرانی را می‌توان یافت که ایده‌ها را از طریق روایت، شخصیت و حتی صحنه‌پردازی فلسفی عرضه کرده‌اند. همچنین فیلسوفان معاصر همچون آیریس مرداک، مارتا نوسباوم و آلن بدیو، در نگاه پوکنر نمایندگان یک «افلاطون‌گرایی جدید»اند؛ آنان اندیشه‌ی فلسفی را با روایت، اخلاق و زندگی عینی ترکیب می‌کنند و به این ترتیب سنتی را تداوم می‌بخشند که از زمان افلاطون تا امروز ادامه یافته است. مضامین محوری کتاب شامل تمایز میان «درام ایده‌ها» و «نمایش سرگرم‌کننده»، تنش میان فرم‌های انتزاعی و مادیت زندگی، و نقش فعال مخاطب در مواجهه با گفت‌وگوهای فلسفی است. پوکنر نشان می‌دهد که در این الگو، تماشاگر تنها نظاره‌گر منفعل نیست، بلکه به مشارکتی فکری فراخوانده می‌شود. به همین دلیل، فلسفه دراماتیک بیش از آنکه به بازنمایی واقعیت تکیه کند، به فرایند تفکر و کشمکش ایده‌ها در صحنه اهمیت می‌دهد. از نظر قوت‌ها، کتاب با گستره‌ی تاریخی وسیع و تحلیل‌های میان‌رشته‌ای خود، چشم‌اندازی بدیع ارائه می‌دهد و امکان بازخوانی افلاطون به‌مثابه دراماتیست را فراهم می‌کند. این خوانش، هم برای مطالعات فلسفه و هم برای نقد تئاتر، چشم‌اندازهای تازه‌ای می‌گشاید. با این حال، برخی منتقدان به ابهام در تعریف اصطلاحات کلیدی و همچنین تمرکز کم‌تر بر جنبه‌های اجرایی تئاتر ایراد گرفته‌اند. گاهی نیز تلاش پوکنر برای یافتن ردپای افلاطونی در آثار مدرن، به نظر گزینشی یا بیش از حد تأییدی می‌آید. این اثر در محافل دانشگاهی مورد تحسین قرار گرفته و جوایزی همچون جایزه‌ی «جو ای. کالاوی» و جایزه‌ی «والتر چانینگ کابوت» را به دست آورده است. مهم‌ترین دستاورد آن، بازنویسی روایتی جایگزین از تاریخ درام است: روایتی که در آن افلاطون به جایگاه بنیانی در دراماتورژی غربی بازگردانده می‌شود و اندیشه‌ی او همچنان الهام‌بخش هم فیلسوفان و هم نمایشنامه‌نویسان معاصر است.
در نهایت، «درام ایده‌ها» کتابی است که مرز میان فلسفه و تئاتر را به چالش می‌کشد و مخاطب را به پرسشی بنیادین دعوت می‌کند: چگونه ایده‌ها بر صحنه می‌آیند و چه نسبتی میان اندیشیدن و اجرا وجود دارد؟ این کتاب با نگاه نو و جسورانه‌ی خود، فضایی میان‌رشته‌ای و پرمایه برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به فلسفه‌ی دراماتیک فراهم می‌آورد.