کتاب زیرزمین کوستوریتسا

«زیرزمین کوستوریتسا» گردآوری و ترجمه‌‌ی روبرت صافاریان مقالاتی درباره نقد سیاسی فیلم «زیر زمین» به کارگردانی امیر کوستوریتسا است که سال ۱۹۹۵ ساخته شده. این فیلم برنده‌ی جایزه‌ی نخل طلای جشنواره فیلم کن شده ‌و فیلمنامه‌ی آن را دوشان کواچوویچ نوشته است‌. در این کتاب مقالاتی از آلن فینکل کراوت، استانکو سرویچ، امیر کوستوریتسا، اسلاوی ژیژک، دینا یوردانووا، جودیت، سین هومرکین و آلکساندرا مارکویچ آمده است.
در زمان جنگ جهانی دوم در بلگراد گروهی پارتیزان در زیرزمینی مخفی شده‌اند و به کار ساخت و ساز اسلحه مشغول‌اند. آن‌ها روز و شب‌شان را در زیرزمین می‌گذرانند و هرگز از آن خارج نمی‌شوند. مارکو دوست خود «تْسْرنی» (بْلکی) را به زیرزمین می‌برد تا هم او را از چنگ نازی‌ها در امان بدارد و هم از دختری که مورد علاقه هردوشان است دور کند. ۲۰ سال بعد، مارکو در رژیم تیتو منصبی سیاسی به دست آورده‌ و همچنان به پارتیزان‌ها و تْسْرنی می‌گوید جنگ ادامه دارد و با اخبار دروغ آن‌ها را در زیرزمین نگه می‌دارد.
«زیرزمین» با ترکیبی از طنز، تراژدی و رئالیسم جادویی، تصویری پیچیده از تاریخ و سیاست بالکان را به نمایش می‌گذارد. صافاریان با اشاره به جذابیت بصری و روایی فیلم که در نگاه اول، مخاطب را مسحور خود می‌کند، معتقد است که این جذابییت مانع از این می‌شود که تماشاگر به معناهای سیاسی و ایدئولوژیک فیلم پی ببرد. توجه به برخی نکات از جمله این‌که تهیه‌‌کننده (یا یکی از تهیه‌کننده‌های فیلم) تلویزیون دولتی صربستان بوده و اعطای نخل طلای جشنواره کن به این فیلم در فاصله‌ی بین دو قتل عام صورت گرفته است، باعث نگاهی دیگر به این فیلم می‌شود. صافاریان می‌گوید: «نمی‌توانم فیلمی را که با صربستانی همراهی می‌کند که در بوسنی و هرتزگووین مرتکب قتل عام شده، دوست بدارم.» او در این کتاب به دنبال پاسخ به پرسش‌هایی از این دست است: «مواضع سیاسی فیلمساز و فیلم از یک سو و منتقد و مخاطب از سوی دیگر چه نقشی در خوش آمدن و بد آمدن ما از فیلم‌ها دارند؟»، «اطلاعات ما درباره‌ی موضوع فیلم چه اندازه در داوری ما موثر است؟»، «آیا ما می‌توانیم درباره‌ی هر فیلمی که می‌بینیم به تحقیق بپردازیم و راست و دروغ حرف فیلم درباره‌ی موضوع فیلم و دوران تاریخی آن را دریابیم و بعد تازه درباره‌ی آن قضاوت کنیم؟»، «نسبت نقد استتیک به نقد مضمونی-ایدئولوژیک-سیاسی-اخلاقی چیست؟»، «چرا محتوا و رویکرد ایدئولوژیک و سیاسی فیلم با داوری اخلاقی ما در ارتباط است؟ آیا لذت استتیک چیزی است جدا از داوری اخلاقی ما درباره‌ی مضمون فیلم؟»
این‌ها مسائلی هستند که به تفصیل در مقدمه‌ و موخره‌ی مفصل کتاب درباره‌‌ی آن‌ها بحث شده است. بدنه‌ی اصلی کتاب هم شامل ترجمه‌هایی از نوشته‌های مخالفان و موافقان فیلم است.
«زیرزمین کوستوریتسا» برای علاقمندان و مخالفان این فیلم جذاب است. علاوه براین در این کتاب مباحث مهم و اساسی مطرح می‌شود که بسیار فراتر از این فیلم است.