کتاب در کار رفتن

نمایشنامه «در کار رفتن» اثر واتسلاف هاول، یکی از واپسین آثار او و از درخشان‌ترین نمونه‌های پیوند تئاتر سیاسی و درام وجودی در اروپای پساکمونیستی است. این تراژیک‌کمدی پنج‌پرده‌ای در سال ۲۰۰۷ نوشته شد و نخستین بار در ۲۲ مه ۲۰۰۸ در تئاتر آرکا در پراگ به روی صحنه رفت. هاول، که پیش‌تر به عنوان نمایشنامه‌نویس دگراندیش و بعدها رئیس‌جمهور جمهوری چک شناخته شد، در این اثر تجربه‌ی شخصی و سیاسی خود از قدرت، سقوط، و بازاندیشی در نقش اخلاقی فرد را به قالبی طنزآمیز، استعاری و عمیقا فلسفی درمی‌آورد. نمایش با گروهی بزرگ از شخصیت‌ها - یازده مرد، شش زن، و یک صدای فراصحنه - ساخته شده و ساختاری درهم‌تنیده از گفت‌وگو، سکوت، و مداخله‌ی روایی دارد که هم زمان چندلایه‌ی سیاسی و روان‌شناختی اثر را آشکار می‌کند. ماجرا در دو روز آخر زندگی سیاسی ویلم ریگر، صدراعظم پیشین یک کشور بی‌نام، می‌گذرد. ریگر، که از قدرت کنار گذاشته شده، ناچار است ویلای مجلل دولتی خود را ترک کند و در عین حال با واقعیت تلخ از دست دادن نفوذ، منزلت و معنای زندگی مواجه شود. اطرافیانش - از شریک زندگی و دخترش گرفته تا دستیاران و خبرنگاران - درگیر کشمکشی دائمی‌اند تا مشخص کنند چه چیزی متعلق به دولت و چه چیزی شخصی است. این تمایز میان مالکیت و هویت، در بطن نمایش به مسئله‌ای اخلاقی و وجودی بدل می‌شود: با از دست رفتن جایگاه، چه از فرد باقی می‌ماند؟ در پس طنز موقعیت‌ها، دردی پنهان از بی‌معنایی موج می‌زند. صحنه‌هایی از فروپاشی و توهم، مانند گرفتار شدن ریگر در طوفانی یادآور «شاه لیر»، لایه‌ای تراژیک به اثر می‌بخشد. در پایان، او به نقش مشاوره‌ای بی‌اثر تن می‌دهد و با قدمی مردد از ویلایی که روزگاری نشانه‌ی اقتدارش بود، خارج می‌شود - گامی از جهان قدرت به تبعیدی مبهم. در سطح مفهومی، «در کار رفتن» بازتاب دغدغه‌ی دیرپای هاول درباره‌ی رابطه‌ی میان قدرت، حقیقت و هویت است. نمایشنامه نشان می‌دهد که اقتدار سیاسی نه‌تنها ساختاری بیرونی، بلکه بخشی از خودشناسی انسان است و فروپاشی آن، بحران معنا را در پی دارد. ابزارهای پوچ‌گرایانه - از جمله تکرار دیالوگ‌ها، وارونگی نقش‌ها و به‌ویژه حضور صدایی فراصحنه که گه‌گاه اجرا را قطع و درباره‌ی آن نظر می‌دهد - یادآور سبک خودبازتابنده‌ی هاول است. این صدا، مرز میان واقعیت و تئاتر را از بین می‌برد و خود نمایش را به نقدی از نمایش قدرت بدل می‌سازد. در لایه‌ای دیگر، اثر نوعی تقلید پارودیک از تراژدی کلاسیک و به‌ویژه «شاه لیر» شکسپیر و «باغ گیلاس» چخوف است: ترکیبی از طنز و اندوه که در آن سقوط اجتماعی، استعاره‌ای از فروپاشی درونی و اخلاقی است. هاول در این اثر، مرز میان امر سیاسی و امر شخصی را محو می‌کند. اعضای خانواده، عاشقان و کارکنان ریگر، هر یک در روند فروپاشی نمادین حکومت او نقش دارند؛ و در این میان، رسانه‌ها نیز در شکستن حریم خصوصی و تبدیل قدرت به نمایش نقشی محوری ایفا می‌کنند. این تداخل حوزه‌ها، نه‌تنها موقعیت سیاسی بلکه ماهیت هستی انسان مدرن را به چالش می‌کشد؛ انسانی که میان عرصه‌ی عمومی و خصوصی، میان نقش و حقیقت، سرگردان است. قدرت «در کار رفتن» در هم‌نشینی طنز و تراژدی، و در توانایی هاول در خلق موقعیت‌هایی است که در عین خنده‌دار بودن، عمیقا آزارنده‌اند. زبان اثر پر از ریتم، کنایه و ایهام است و ساختار چندلایه‌ی آن اجازه می‌دهد تا هر اجرا یا خوانش، تفسیری تازه از سقوط، اقتدار، و وجدان ارائه دهد. با این حال، نمادگرایی سنگین و ارجاعات فرهنگی بومی گاه ترجمه و اجرای اثر را دشوار می‌سازد؛ و در صورتی‌که ظرافت تغییر لحن رعایت نشود، نمایش می‌تواند ناهمگون یا گنگ جلوه کند.
در نهایت، «در کار رفتن» نمایشنامه‌ای است درباره‌ی پایان یک عصر - چه سیاسی و چه شخصی - و درباره‌ی انسانی که ناچار است پس از فروریختن نقش‌ها و القاب، معنایی نو برای بودن بیابد. واتسلاف هاول در این اثر به‌طرزی تلخ و خونسرد نشان می‌دهد که قدرت، همچون خود تئاتر، موقتی و ساختگی است، و آن‌چه در پایان باقی می‌ماند، پرسشی ساده اما بی‌پاسخ است: وقتی پرده فرو می‌افتد، «من» بی‌نقش چه می‌شود؟