کتاب پدر

نمایشنامه «پدر» اثر فلوریان زلر، نخستین بار در سپتامبر ۲۰۱۲ در تئاتر Hébertot پاریس با ایفای نقش درخشان رابرت هیرش روی صحنه رفت و در سال ۲۰۱۴ برنده جایزه مولیر برای بهترین نمایشنامه شد. این نمایشنامه‌ی تک‌پرده‌ای، اثری کم‌حجم است که با بهره‌گیری از ساختاری پاره‌پاره، مبهم و گمراه‌کننده، فروپاشی ذهن در بستر زوال عقل را نه تنها به تصویر، بلکه به تجربه‌ای ملموس بدل می‌کند. پدر در ژانر درام روان‌شناختی و تراژدی کمدی تاریک جای می‌گیرد، و با تلفیق رئالیسم احساسی و نوآوری‌های فرمی، نوعی تجربه‌ی نمایشی منحصر به‌فرد خلق می‌کند. لحن نمایش میان طنزی تلخ، ترسی آرام و سردرگمی عاطفی در نوسان است. صحنه‌آرایی سیال، قطعات کوتاه و پرش‌های زمانی و مکانی مکرر، همراه با موتیف‌هایی تکرارشونده، تماشاگر را به فضای ذهنی ناپایدار شخصیت اصلی می‌کشانند؛ گویی روایت از درون ذهن بیمار شکل می‌گیرد و هر لحظه زاویه‌ی دیدی تازه و متزلزل می‌یابد.
آندره، مردی سالخورده و مغرور، در آپارتمانی در پاریس زندگی می‌کند، یا شاید فقط چنین می‌پندارد. صحنه‌ها با جابه‌جایی مبلمان، ناپدید شدن ساعت مچی، و تغییر ظاهر یا نام اطرافیانش - دخترش آن، مراقبانش، و شوهر احتمالی‌اش - به‌تدریج بیننده را به چاه حافظه‌ی شکسته‌ی آندره فرو می‌برند. زمان و مکان بی‌ثبات است و آنچه برای آندره واقعیت به نظر می‌رسد، از دید دیگران توهمی بیش نیست. نمایش به‌جای توصیف زوال، آن را مجسم می‌کند: تماشاگر خود در دل سردرگمی بیمارانه گرفتار می‌شود و دیگر قادر نیست واقعیت را از خیال تشخیص دهد. مضامین مرکزی اثر، بحران هویت، شکنندگی حافظه، فرسایش عزت نفس در پیری، و پویایی‌های پیچیده‌ی خانوادگی است. زلر، زوال عقل را نه فقط به‌مثابه فروکاهش شناخت، بلکه به‌عنوان فروپاشی بنیان‌های درک واقعیت و اعتماد میان فرد و دیگران می‌نگرد. تقلای آندره برای حفظ اقتدار و کنترل، در برابر زوال آرام ولی بی‌رحمانه‌ی ذهنش، جلوه‌ای تراژیک می‌یابد. در این میان، آن، دختر وفادار اما درگیر، میان مراقبت و استقلال خویش گرفتار شده، و دیگر شخصیت‌ها-از جمله مراقب و داماد احتمالی-به چشم‌اندازهایی ناپایدار، تهدیدآمیز یا بیگانه بدل می‌شوند. شخصیت‌پردازی در «پدر» عمدتا تابع ذهن آشفته‌ی آندره است: اوست که دیگران را تعریف می‌کند، و به‌همین دلیل، هویت شخصیت‌های اطراف او نیز دائما تغییر می‌کند. آندره، در مقام محوری، همزمان خشن، آسیب‌پذیر، سردرگم و مصرّ بر تسلط است. چنین ترکیبی از ویژگی‌ها، تصویری انسانی و چندبعدی از زیستن با زوال عقل ترسیم می‌کند. این نمایش در اجراهای بین‌المللی با تحسین گسترده روبه‌رو شد. نسخه انگلیسی آن، جایزه اولیویه بهترین بازیگر مرد را برای کنت کرانهام در سال ۲۰۱۶ به ارمغان آورد؛ و فرانک لانگلا در اجرای برادوی، برای همین نقش، برنده جایزه تونی شد. منتقدان «پدر» را اثری جسورانه و تأثیرگذار دانستند که از احساسی‌گری پرهیز می‌کند و با ترفندهای صحنه‌ای - مانند حذف تدریجی اشیاء - استعاره‌هایی از نابودی حافظه خلق می‌کند. گاردین در نقدی نوشت: «این نمایش مخاطب را در دل جنون می‌نشاند.»
در مجموع، «پدر» یکی از اثرگذارترین و خلاقانه‌ترین نمایشنامه‌های معاصر درباره پیری، بیماری و فروپاشی هویت است. زلر به‌جای آن‌که درباره زوال عقل سخن بگوید، آن را در قالب تجربه‌ای زیسته و نمایشی تجسم می‌بخشد؛ تجربه‌ای تکان‌دهنده که مخاطب را همدست گیجی و اندوه آندره می‌سازد. این اثر، چه برای علاقه‌مندان به روان‌شناسی، چه برای دوستداران تئاتر مدرن، و چه برای آنان که دغدغه پیری و خاطره را در خانواده‌ی خود تجربه کرده‌اند، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی است.