کتاب روسیه و ایران در بازی بزرگ

کتاب «روسیه و ایران در بازی بزرگ» اثر النا آندری یوا، پژوهشی مستند است که تصویری تازه از روابط ایران و روسیه در سده نوزدهم و اوایل قرن بیستم ارائه می‌دهد. نویسنده با بررسی دقیق سفرنامه‌ها، گزارش‌های دیپلماتیک و نوشته‌های شرق‌شناسان روس، نشان می‌دهد که ایران در نگاه روسیه نه فقط عرصه‌ای سیاسی و نظامی در رقابت با بریتانیا، بلکه صحنه‌ای فرهنگی برای تعریف هویت خود روسیه بوده است. کتاب می‌کوشد نشان دهد چگونه «استشراق روسی» در دل همان بازی بزرگ شکل گرفت، اما ویژگی‌های خاص خود را داشت که آن را از شرق‌شناسی اروپایی متمایز می‌کرد. آندری یوا در فصل‌های آغازین، بستر تاریخی و سیاسی اثر را ترسیم می‌کند. او نشان می‌دهد که از اوایل قرن نوزدهم، ایران در مرکز کشاکش میان دو امپراتوری بزرگ قرار گرفت: روسیه‌ای که در حال گسترش به سوی قفقاز و آسیای مرکزی بود و بریتانیایی که از هند منافع خود را دنبال می‌کرد. در این زمینه، سفرنامه‌ها و مشاهدات مأموران روس نه تنها به‌منظور شناخت ایران، بلکه برای شکل دادن به استراتژی‌های سیاسی و فرهنگی امپراتوری نوشته می‌شدند. از دیگر دستاوردهای کتاب، تحلیل نقش دین، جنسیت و قومیت در روایت‌های روسی از ایران است. نویسنده نشان می‌دهد که چگونه برداشت‌های روس‌ها از اسلام، زنان ایرانی و گروه‌های قومی، بازتابی از نگرش‌های سیاسی و اجتماعی زمانه خود بوده‌اند. این سفرنامه‌ها اغلب در خدمت هدفی بزرگ‌تر قرار می‌گرفتند: ساختن تصویری از ایران به‌عنوان جامعه‌ای نیازمند هدایت و نظم مدرن، که حضور روسیه می‌توانست آن را ممکن کند. با این حال، در میان همین متون، گاه نشانه‌هایی از تحسین فرهنگ ایرانی و احترام به تاریخ و معنویت آن نیز به چشم می‌خورد که تصویر کلی را چندلایه‌تر می‌سازد. آندری یوا با نگاهی انتقادی نتیجه می‌گیرد که فهم روابط ایران و روسیه تنها با مرور جنگ‌ها و قراردادها کامل نمی‌شود؛ بلکه باید به روایت‌ها، تصاویر و برداشت‌هایی پرداخت که ذهن روسی از ایران ساخته است. او یادآور می‌شود که این روایت‌ها نه صرفا گزارش‌های بی‌طرفانه، بلکه ابزارهایی برای ساخت هویت و مشروعیت سیاسی بوده‌اند.