کتاب فی سبیل‌الله : فتوحات عرب و برپایی امپراتوری اسلامی

در کمی بیش از صد سال، از مرگ حضرت محمد در ۶۳۲ هـ.ق تا آغاز خلافت عباسی در ۷۵۰ هـ.ق، پیروان پیامبر سراسر خاورمیانه، شمال آفریقا و اسپانیا را درنوردیدند. سرزمین‌های فتح‌شده از امپراتوری روم در گسترده‌ترین حالت مرزهایش بزرگتر بود و تقریبا در نیمی از این مدت، اعراب آن را تصرف کردند. اینکه چگونه آنها توانستند در چنین مدت کوتاهی این همه امپراتوری، دولت و ارتش را در خود فرو ببرند، سوالی است که حداقل از قرن نهم میلادی مورخان را به خود مشغول کرده است. جدیدترین روایت‌های رایج تقریبا منحصرا بر اساس منابع اولیه مسلمانان بوده است که به‌طور خلاصه، تاریخ رستگاری بودند و با هدف نشان دادن اینکه خداوند اعراب را به‌عنوان وسیله‌ای برای گسترش اسلام در سراسر جهان برگزیده بود، نوشته شده‌اند.

این اثر پیشگامانه ضمن بهره‌گیری از اطلاعات غنی زندگینامه‌ای و جغرافیایی منابع اولیه مسلمانان، با ترکیب رویکردهای مختلف و مجموعه شواهد مختلف، روایتی تازه از فتوحات اعراب و تأسیس امپراتوری اسلامی ارائه می‌دهد. رابرت جی.‌هویلند، محقق برجسته دوران باستان متاخر، این کار را با بررسی اولیه جهان وسیع‌تری که حضرت محمد و پیروانش از آن ظهور کردند، انجام می‌دهد. برای منابع مسلمان، وحی اسلام به حضرت محمد نقطه شروع تاریخ آنهاست و بخش‌های دانشگاهی مدرن تمایل به تقویت این رویکرد داشته‌اند. مطالعات دوران باستان متاخر به ما کمک کرده‌اند تا قرون چهارم تا ششم میلادی را نگاهی دوباره کنیم و بدین ترتیب دیدگاه بهتری از ماهیت جامعه خاورمیانه در دهه‌های قبل از فتوحات اعراب ارائه دهیم. به‌طور خاص، هویلند ظهور یک هویت عربی متمایز را در منطقه استان رومی عربستان و عربستان غربی (سعودی) روایت می‌کند، که حداقل به اندازه وحی حضرت محمد برای توضیح فتوحات اعراب مهم است. اعراب محور اصلی و تقریبا یگانه روایات فتح مسلمانان هستند و این امری عادی برای آثار مدرن در این زمینه است. با این حال، در همان دوره، خزرها، بلغارها، آوارها و ترک‌ها در حاشیه ابرقدرت‌های بیزانس و ایران، حکومت‌هایی را تأسیس کردند. در واقع، خزرها و ترک‌ها در قرن‌های هفتم و هشتم همچنان رقبای اصلی اعراب بودند. نقش این دولت‌های پیرامونی در داستان موفقیت اعراب در این روایت برجسته شده است. کتاب «فی‌سبیل‌الله» که نوآورانه و قابل فهم است، روایتی خوشایند از یک دوره تحول‌آفرین در تاریخ باستان است.