کتاب آغازین تئاتر مدرن شقاوت و همزادش

کتاب «آغازین تئاتر مدرن شقاوت و همزادش» نوشته‌ی آماندا دی پونیو، اثری پژوهشی و تک‌نگارانه در حوزه‌ی تاریخ تئاتر و نقد نظری است که نخستین بار در سال ۲۰۱۸ منتشر شد. این کتاب در مرز میان مطالعات اجرا، تاریخ اجتماعی و نظریه‌ی تئاتر جای می‌گیرد و می‌کوشد بازاندیشی تازه‌ای از مفهوم «تئاتر شقاوت» آنتونن آرتو ارائه دهد. دی پونیو استدلال می‌کند که فهم درست نظریه‌ی آرتو، بدون توجه به پیشینه‌ی آن در درام مدرن اولیه، به‌ویژه سنت‌های الیزابت و ژاکوبن، ناقص خواهد بود. به باور او، زمینه‌های فرهنگی‌ای چون طاعون، نمایش‌های عمومی، خشونت آیینی و تجربه‌ی بدنی سرایت و آشفتگی، بنیان‌های تاریخی‌ای هستند که هم در شکل‌گیری درام رنسانس و هم در بازاندیشی‌های آرتو از تئاتر نقش داشته‌اند. ساختار کتاب در چهار بخش اصلی تنظیم شده است. نخست، دی پونیو به مبانی نظری آرتو می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه او مفهوم «شقاوت» را در نسبت با نمایش، آشفتگی و بدن می‌نشاند، و در عین حال از اشکال تئاتری پیشین الهام می‌گیرد و آن‌ها را بازتعریف می‌کند. در بخش دوم، نویسنده به محیط اجتماعی و فرهنگی الیزابت می‌پردازد؛ جهانی که در آن طاعون، نمایش‌های خشن مانند طعمه‌گذاری خرس و وحشت‌های عمومی، با درام‌های اولیه درهم می‌آمیزند و تجربه‌ای بدنی و احشایی از تئاتر می‌سازند. بخش سوم منابع مستقیم‌تر شقاوت را در تراژدی‌های خونین سنکا، نمایش‌های انتقامی همچون تیتوس آندرونیکوس یا دوشس مالفی ردیابی می‌کند؛ آثاری که با خشونت عریان، ابهام اخلاقی و افراط نمایشی خود، پلی میان رنسانس و آوانگارد مدرن می‌زنند. سرانجام، در بخش چهارم کتاب به اجرا می‌رسد: از تحلیل «لسنسی» آرتو گرفته تا تأثیرات نظری او بر کارگردانانی چون پیتر بروک یا بر تجربه‌های نمایشی‌ای نظیر مارا/ساد. مفهوم کلیدی کتاب، ایده‌ی «دوگانگی» است: درام مدرن اولیه هم بدل و پژواک نظریه‌ی آرتو به شمار می‌رود و هم در اجراهای مدرن، با خوانشی تازه در پرتو اندیشه‌های او ظاهر می‌شود. به این معنا، آرتو نه تنها گذشته را بازخوانی می‌کند بلکه به واسطه‌ی اجراهای بعدی، دوباره در دل همان گذشته بازتاب می‌یابد. مضامین محوری کتاب بر تجربه‌ی بدن، خشونت، بیماری واگیردار و آیین‌های اجتماعی متمرکز است؛ دی پونیو نشان می‌دهد که تئاتر را نمی‌توان صرفا متنی ادبی دانست، بلکه باید آن را به‌مثابه پدیده‌ای اجتماعی، جمعی و جسمانی فهمید. نقطه‌ی قوت کتاب در پژوهش عمیق و میان‌رشته‌ای آن است. دی پونیو همزمان نظریه، تاریخ اجتماعی و تحلیل اجرا را در کنار هم می‌نشاند و تصویری پیچیده اما دقیق از پیوستگی‌های تاریخی ارائه می‌دهد که معمولا از چشم محققان پنهان مانده‌اند. با این حال، حجم گسترده‌ی منابع و استدلال‌های فشرده ممکن است برای خوانندگانی که با درام رنسانس یا نظریه‌ی آرتو آشنایی ندارند، دشوار باشد. همچنین، برخی پیوندهای تاریخی که نویسنده میان آرتو و متون خاص مدرن اولیه برقرار می‌کند، بیش از آنکه اسناد مستقیم داشته باشد، بر تفسیر و گمانه استوار است.
با وجود این محدودیت‌ها، «آغازین تئاتر مدرن شقاوت و همزادش» اثری ارزشمند و نوآورانه است که بر تداوم تاریخی و فرهنگی شقاوت در تئاتر تأکید می‌گذارد. این کتاب خواننده را دعوت می‌کند تا به جای تصور آرتو به عنوان نقطه‌ی گسست رادیکال، او را در پیوندی عمیق با گذشته‌ی دراماتیک و اجتماعی ببیند. برای پژوهشگران تئاتر، مطالعات اجرا و علاقه‌مندان به تقاطع تاریخ، فرهنگ و نمایش، مطالعه‌ی دی پونیو منبعی روشنگر و در عین حال چالش‌برانگیز خواهد بود.