همزمان با برخاستن جنبش مشروطه خواهی، گروهی از ایرانیان قفقاز حزبی سیاسی تشکیل دادند و آن را «فرقهٔ اجتماعیون عامیون ایرانیان» نامیدند. شعبه های این سازمان در چند شهر قفقاز و ایران ریشه دوانید. اجتماعیون در صحنهٔ سیاسی کشور به صورت عنصری پرتلاش و تأثیرگذار درآمدند. اما چگونگی ایجاد، ماهت، و پیوندهای سازمانی و فکری فرقهٔ اجتماعیون چندان روشن نیست. دسته ای از مورخان معتقدند که حزب سوسیال دموکرات روسیه، برای دست یابی به کارگران مسلمان قفقاز، «سازمان همت» را به وجود آورد. همت، به نوبهٔ خود، فرقهٔ اجتماعیون عامیون را بنیان نهاد تا ایرانیان مهاجر را در حزبی یکپارچه گرد بیاورد. به این ترتیب، گفته می شود که فرقهٔ اجتماعیون به میانجیگری سازمان همت با حزب سوسیال دموکرات روسیه پیوند داشته و شاخهٔ ایرانی آن بوده است. این کتاب می کوشد درستی و اعتبار چنین فرضیه هایی را بیازماید. به این منظور، تاریخ نگاری موجود دربارهٔ اجتماعیون عامیون را ریشه یابی می کند. سپس به سازمان های انقلابی روسیه و قفقاز می نگرد. سرانجام به ارزیابی فرقهٔ اجتماعیون می پردازد. مسائلی چون پایه گذاری فرقه، گسترش شعبه هایش در ایران، برنامه و ساختار آن، اندیشه های اجتماعیون، و شیوه های مبارزهٔ آنان مطالعه می شود. شاید این پژوهش بتواند پرتو تازه ای بر سرگذشت نخستین حزب سیاسی ایران بیندازد.
کتاب اجتماعیون عامیون
نشر نی
سهراب یزدانی
