کتاب جهان اسطوره شناسی (9)

کتاب «اسطوره در جهان عرب و اسلام» نوشته جلال ستاری، نهمین جلد از مجموعه‌ی بلندآوازه‌ی «جهان اسطوره‌شناسی» است که با نگاهی ژرف و تحلیلی به جایگاه اسطوره در فرهنگ‌های عربی و اسلامی می‌پردازد. این اثر که توسط نشر مرکز منتشر شده، با زبانی روشن و ساختاری متنوع، کوشیده است مفاهیم بنیادین اسطوره‌ای را از دل متون، سنت‌ها، باورها و دیدگاه‌های فکری جهان عرب و اسلام بیرون کشیده و بازخوانی کند. این کتاب در قالب مجموعه‌ای از مقالات به رشته‌ی تحریر درآمده که هر یک از منظر متفاوتی نسبت اسطوره با فرهنگ دینی، ادبی و اجتماعی جوامع عرب‌زبان و اسلامی را واکاوی می‌کند.
جلال ستاری، اسطوره‌شناس برجسته و شناخته‌شده ایرانی، در مقدمه‌ی کتاب به تأمل در چیستی اسطوره می‌پردازد و با رجوع به دیدگاه‌هایی چون تعبیر میرچا الیاده از اسطوره به عنوان «روایت قدسی از زمان بی‌زمان»، پایه‌ی نظری اثر را استوار می‌سازد. او دو تعریف متضاد از اسطوره را یادآور می‌شود: یکی به‌مثابه‌ی رمز و نماد معنابخش که نظم به ناشناخته‌ها می‌دهد، و دیگری به‌مثابه‌ی روایت‌های بی‌اساس و گمراه‌کننده. این دوگانگی در درک اسطوره، بستر تحلیل‌های بعدی کتاب را فراهم می‌کند و نشان می‌دهد چگونه سنت اسلامی و جهان عربی با اسطوره نه به شکل منسجم، بلکه با کشاکش و گاه انکار مواجه شده‌اند. در بخش‌های مختلف کتاب، مقالاتی با موضوعاتی گوناگون به چشم می‌خورند که هر کدام حلقه‌ای از زنجیره‌ی واکاوی اسطوره در این فرهنگ‌ها را شکل می‌دهند. برخی از این مقالات به بررسی این دیدگاه می‌پردازند که فرهنگ عربی و به‌ویژه اندیشه‌ی اسلامی با مفهوم اسطوره ناسازگار است یا دست‌کم در مقام انکار آن برآمده است؛ دیدگاهی که در میان برخی از منتقدان عرب‌زبان مطرح شده و ستاری با دقت به نقد آن می‌پردازد. او همچنین موضوعاتی چون خواب‌گزاری در اسلام و رابطه‌ی اسطوره با قصه و عالم مثال را در مقالاتی مستقل بررسی می‌کند و با تحلیل متون مرتبط، نشان می‌دهد که چگونه حتی در غیاب نام صریح اسطوره، ساختارهای اسطوره‌ای همچنان در درون روایت‌ها و آیین‌های اسلامی حضور دارند. یکی از دستاوردهای مهم کتاب، پیوند میان عناصر فرهنگی و مذهبی با ذهنیت اسطوره‌ای است؛ امری که در سنت اسلامی به‌ویژه از طریق تعبیر رویا، قصه‌های تمثیلی و نقش عالم مثال قابل ردیابی است. این امر نشان می‌دهد که حذف یا انکار لفظ اسطوره به معنای غیبت ساختارهای آن نیست، بلکه اسطوره در قالب‌های بومی‌شده، به زیست فرهنگی مسلمانان راه یافته است. ستاری با تأکید بر چنین لایه‌هایی، از خواننده دعوت می‌کند تا با نگاهی تطبیقی و فراتر از قالب‌های صوری، به بازشناسی اسطوره در بطن فرهنگ اسلامی بنگرد.
در نهایت، کتاب حاضر اثری تأمل‌برانگیز و آموزشی است که هم برای پژوهشگران حوزه‌های فرهنگ اسلامی، عربی و اسطوره‌شناسی ارزش دارد و هم برای خوانندگان علاقه‌مند به شناخت سازوکارهای پنهان فرهنگ و ذهنیت. این کتاب نه‌تنها تصویری پیچیده‌تر از رابطه‌ی اسلام و اسطوره ارائه می‌دهد، بلکه دریچه‌ای برای فهم نحوه‌ی بازتولید مفاهیم کهن در قالب‌های دینی و فرهنگی مدرن می‌گشاید.