کتاب مناجات نامه و الهی نامه

کتاب «مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری»، آینه دل سوخته و زبان نیازمند مردی است که عمر خود را در راه سلوک و معرفت سپری کرده است. این اثر، مجموعه‌ای از مناجات‌ها و نیایش‌های کوتاه و بلند است که در آن خواجه، با زبان آهنگین، آمیخته با واژگان و ترکیبات عربی، با خدای خود به نجوایی عاشقانه می‌نشیند؛ گفت‌وگویی سرشار از عشق، توبه، ترس، امید و گاه شکایت.
خواجه عبدالله انصاری، ملقب به پیر هرات عارف بزرگ قرن پنجم هجری، در این کتاب نه از سر فضل و تعلیم، بلکه از دل اضطراب و اشتیاق سخن می‌گوید. او نیایشگر درگاه معشوقی است که از عظمتش بیم دارد و در عین حال، از رحمتش امید می‌برد. این دوگانه‌ی خوف و رجا، در جای‌جای مناجات‌ها دیده می‌شود. گاه با زبانی سرشار از خشیت می‌نالد: «الهی، از آن می‌ترسم که مرا به خود واگذاری»، و گاه با لحنی سرشار از امید می‌گوید: «الهی، اگر چه طاعت ندارم، اما امید دارم.»
مضامین کتاب، گستره‌ای از مفاهیم معنوی و عرفانی را در بر می‌گیرد. از توبه و بازگشت گرفته تا شکرگزاری، از وصف درماندگی بشر تا ستایش جمال و جلال الهی، و از شکوه‌بردن از نفس و شیطان تا طلب هدایت و رحمت. خواجه در بیان این مسائل، از زبانی بهره می‌گیرد که مسجع است و دل‌نشین. او نیازی به پیچیدگی‌های فلسفی ندارد، چرا که سخنش از دل برمی‌خیزد و لاجرم بر دل می‌نشیند.
در میان مناجات‌ها، برخی از قطعات، چنان سرشار از لطافت و عمق‌اند که به یادماندنی می‌شوند. برای مثال، آن‌جا که می‌گوید: «الهی، دل در گرو تو داده‌ام، جان در هوای تو نهاده‌ام، دیده به راه تو دوخته‌ام، و تن به بلاهای تو سپرده‌ام»، تصویری روشن از تسلیم کامل عارف در برابر معشوق ازلی ترسیم می‌شود. این جملات، نه صرفا نثر ادبی، بلکه انعکاس حال و مقام سالکی‌ است که در هر کلمه، طعم حضور را چشیده است. ساختار کتاب، انسجام مرسوم نثرهای تعلیمی را ندارد. مناجات‌ها گاه پیوسته و گاه گسسته‌اند. اما در همین پراکندگی نیز نظمی پنهان هست؛ نظمی که از درون تجربه‌ی عرفانی خواجه برمی‌خیزد. گویی مخاطب، در حال شنیدن نجواهای شبانه‌ی مردی است که در خلوت، دل به دریا زده و با خدای خود راز می‌گوید.
«مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری» بیش از آن‌که کتابی برای خواندن باشد، کتابی برای زمزمه‌کردن است. هر سطر آن، می‌تواند زبانی برای دل‌هایی باشد که در پی کلمه‌ای برای گفتن با پروردگارشان می‌گردند. خواجه، در این میان، راه را نشان می‌دهد؛ نه با دستور و وعظ، بلکه با اشک و آه.