کتاب The Golden Notebook

رمان "The Golden Notebook" نوشته‌ی دوریس لسینگ، در سال ۱۹۶۲ منتشر شد. این اثر بلندپروازانه که از آن به عنوان یکی از مهم‌ترین رمان‌های انگلیسی‌زبان قرن بیستم یاد می‌شود، ترکیبی از روایت‌های چندلایه، ساختار فراداستانی، و محتوایی فمینیستی، روان‌شناختی و سیاسی را در خود جای داده است. لسینگ، که در سال ۲۰۰۷ جایزه نوبل ادبیات را دریافت کرد، در این اثر تصویری تکه‌تکه و در عین حال عمیق از تجربه‌ی زن بودن در دنیای مدرن ارائه می‌دهد و آن را به بستری برای تأملی فلسفی و شخصی درباره‌ی وحدت و چندپارگی تبدیل می‌کند.
داستان حول شخصیت آنا وولف می‌گردد، نویسنده‌ای تنها در لندن که زندگی‌اش را در چهار دفترچه رنگی - سیاه، قرمز، زرد و آبی - ثبت می‌کند. هر کدام از این دفترچه‌ها نماینده بخشی از ذهن، حافظه و زندگی او هستند: دفترچه سیاه به گذشته‌ی استعماری‌اش در رودزیای جنوبی می‌پردازد، قرمز تجربیات سیاسی‌اش در حزب کمونیست را بازتاب می‌دهد، زرد رمانی است که خودش در حال نوشتن آن است و به نوعی بازتاب داستانی زندگی‌اش محسوب می‌شود، و آبی خاطرات احساسی و خصوصی او را در بر می‌گیرد. آنا با نگارش این دفترچه‌ها، در تلاش برای نظم دادن به ذهن آشوب‌زده و پراکنده‌اش است. در نهایت، دفترچه پنجم یعنی «دفترچه طلایی»، تلاشی است برای آشتی دادن این وجوه گوناگون شخصیتش و رسیدن به یک کل منسجم. در این دفترچه، تجربه‌های پراکنده آنا به‌تدریج در هم تنیده می‌شوند و از دل آشوب، امکانی برای نوعی بازسازی درونی و ادغام روانی پدید می‌آید. لسینگ در "The Golden Notebook" با فرم روایی غیرخطی و تکه‌تکه، بحران هویت مدرن را هم در سطح فردی و هم در سطح تاریخی به تصویر می‌کشد. روایت «زنان آزاد» که در فواصل میان بخش‌های دفترچه‌ها آمده، با نثر واقع‌گرایانه‌اش مکمل ساختار شکسته‌ی دفترچه‌هاست و تضادی می‌سازد که به‌خوبی پیچیدگی تجربه‌ی آنا را نمایان می‌کند. این ساختار نه‌تنها نوآوری روایی بزرگی محسوب می‌شود، بلکه به‌طرز استادانه‌ای محتوای داستان را در قالبش بازتاب می‌دهد؛ آنا همچنان که در دنیای بیرون با شکست‌های عاطفی، فروپاشی سیاسی و شک روانی روبه‌روست، در ساختار متن نیز با شکاف و انفصال مواجه می‌شود. رمان به‌روشنی متأثر از تجربه‌های زیسته‌ی خود لسینگ است؛ او که در ایران به دنیا آمد، در آفریقای استعماری بزرگ شد و بعدا درگیر فعالیت‌های سیاسی در بریتانیا شد، چشم‌اندازی بی‌واسطه از زندگی در لایه‌های مختلف قدرت، جنسیت و ایدئولوژی را به داستان خود وارد کرده است. درونمایه‌ی چندپارگی روانی آنا، بازتابی از بی‌ثباتی‌های سیاسی و عاطفی پس از جنگ جهانی دوم است و ناامیدی او از احزاب چپ، به‌ویژه حزب کمونیست، به‌خوبی آشفتگی ایدئولوژیک آن دوران را به تصویر می‌کشد. در همین حال، چالش‌های آنا با نقش‌های سنتی زنان، از جمله استقلال عاطفی، آزادی جنسی و جاه‌طلبی خلاقانه، او را به پیش‌گام ناگفته‌ای در جنبش‌های آزادی‌خواهانه زنان بدل می‌سازد. فرم خاص «دفترچه زرد» که در آن آنا رمانی درباره‌ی خودش می‌نویسد، جنبه‌ای فراداستانی به اثر می‌بخشد. در این بخش، مرز میان واقعیت و خیال، نویسنده و شخصیت، تجربه و بازنمایی، به چالش کشیده می‌شود. آنا در مواجهه با شکست‌ها و بحران‌هایش، با بازنوشتن آن‌ها در قالب داستان، تلاش می‌کند معنا یا درمانی برای آشوب درونش بیابد. در همین چارچوب، نوشتن به‌عنوان یک عمل خلاق، به نوعی پناهگاه روانی و وسیله‌ای برای بازسازی خود بدل می‌شود. لسینگ در این رمان نه تنها وضعیت روانی قهرمان زن داستانش را کالبدشکافی می‌کند، بلکه به نحوی آگاهانه ساختار رمان را طوری شکل می‌دهد که تکه‌تکه بودن تجربه و ذهن را نه فقط روایت کند، بلکه خود آن را تجربه‌پذیر سازد. خواننده نیز مانند آنا، از خلال قطعات و صداهای پراکنده عبور می‌کند تا شاید در نهایت، امکان رسیدن به وحدت را درک کند. این ویژگی است که "The Golden Notebook" را از صرفا یک اثر فمینیستی یا سیاسی فراتر می‌برد و آن را به رمانی فلسفی درباره‌ی امکان شناخت خود و امکان گفت‌وگو میان وجوه مختلف وجود انسانی بدل می‌سازد.
در مجموع، "The Golden Notebook" نه تنها یکی از برجسته‌ترین رمان‌های قرن بیستم است، بلکه اثری است که همچنان برای خوانندگان امروزی چالش‌برانگیز، روشنگر و الهام‌بخش باقی مانده. جسارت لسینگ در درهم‌شکستن ساختارهای روایی سنتی، صداقت او در مواجهه با تزلزل روانی، و حساسیتش به مسائلی چون قدرت، جنسیت، ایدئولوژی و خلاقیت، این رمان را به اثری جاودانه بدل کرده است؛ اثری که فراتر از زمانه‌ی خود، همچنان زنده و پرسش‌برانگیز باقی مانده است.