کتاب ساس

در میان آثار نمایشی ادبیات روسیه، نمایشنامه‌ی «ساس» نوشته‌ی ولادیمیر مایاکوفسکی جایگاهی خاص دارد؛ اثری آوانگارد که در سال ۱۹۲۹ نوشته و همان سال با کارگردانی وسولود میرهولد در مسکو به صحنه رفت. طراحی صحنه‌ی آن را الکساندر رودچنکو، پیشگام هنر ساخت‌گرا، بر عهده داشت. این نمایشنامه، از حیث سبک و ایده، نمونه‌ای درخشان از تلاقی ادبیات فوتوریستی، طنز گروتسک، و تئاتر تجربی روسی در دوران متلاطم گذار اتحاد شوروی از دوره‌ی نپ به عصر اقتدار استالینی است. در قالبی فانتزی و پرتمثیل، «ساس» نه‌تنها تصویری هجوآمیز از شهروند سوسیالیستی نوپدید ارائه می‌دهد، بلکه شکلی پیچیده از نقد آینده‌گرایی ایدئولوژیک را به نمایش می‌گذارد.
نمایشنامه روایت مردی به نام پریسپکین را دنبال می‌کند؛ کارگری معمولی که پس از تجربه‌ای تصادفی، منجمد می‌شود و هفتاد سال بعد، در آینده‌ای سوسیالیستی از خواب برمی‌خیزد. آینده‌ای که در آن جامعه‌ی بی‌طبقه، پاک، منظم و پیشرفته‌ای شکل گرفته و جایی برای احساسات، عشق، ازدواج، یا حتی فردیت باقی نمانده است. بیداری پریسپکین برای این جهان نوعی آلودگی محسوب می‌شود؛ چراکه او نماد انسان خودپرست، شهوت‌طلب و سودجوی سده‌ی بیستم است. مقامات آینده‌ای که او را «حشره‌گونه» می‌پندارند، تصمیم می‌گیرند او را به‌همراه موجودی که با او در انجماد بوده-یک ساس-در باغ‌وحش ویژه‌ای برای مطالعه نگهداری کنند. داستان، که با طنزی سرد و تیره روایت می‌شود، نه‌تنها پرسشی درباره ذات «تکامل اجتماعی» مطرح می‌کند، بلکه آینده‌باوری ایدئولوژیک را به‌چالش می‌کشد، بی‌آن‌که هرگز به یک اوتوپیای بدیل امید ببندد. سبک نگارش مایاکوفسکی در این اثر، ادامه‌ی همان لحن بریده‌بریده، تیز، و مبتنی‌بر زبان خیابانی شعرهای فوتوریستی اوست. نمایشنامه با دیالوگ‌هایی موجز، کوبنده و پر از آیرونی، از فرم‌های سنتی فاصله می‌گیرد و به‌سوی نوعی فرم آوانگارد گروتسک متمایل می‌شود. شوخی‌ها گاه بسیار زمخت‌اند، شخصیت‌ها تیپ‌واره‌اند، و موقعیت‌ها به مرز ابزورد نزدیک می‌شوند. اما همین ترکیب، تعادلی غریب میان کمدی و ترس، آینده و گذشته، رویا و کابوس پدید می‌آورد. طنز مایاکوفسکی در «ساس»، نه خنده‌ای رهایی‌بخش، بلکه نوعی خندهٔ تلخ و زهرآگین است؛ خنده‌ای که در پس آن، هشدار به فراموشی انسانیت در جامعهٔ ایده‌آل نهفته است.
از نظر مضامین، «ساس» نقدی تمام‌عیار به آینده‌باوری خشک و غیربشری نظام در حال شکل‌گیری اتحاد شوروی است. مفهوم "انسان طراز نوین" که ادبیات سوسیالیستی تبلیغ می‌کرد، در اینجا به شکل کاریکاتورگونه‌ای ترسیم می‌شود: انسان‌هایی که احساسات‌شان را فراموش کرده‌اند، عشق را حذف کرده‌اند، و هر امر انسانی را خطر می‌دانند. پریسپکین، با تمام کاستی‌هایش، به‌ناگاه در مقام بازمانده‌ی انسانیت می‌نشیند. در همین راستا، «ساس» نیز به‌عنوان نماد می‌تواند تفسیرهای چندگانه‌ای داشته باشد: هم به عنوان استعاره‌ای از پریسپکین که چون حشره‌ای غیرقابل تحمل در جامعه‌ی آینده است، و هم نماد بازمانده‌ای بی‌فایده از گذشته‌ای آلوده که با هر میزان پیشرفت فنی، پاک‌شدنی نیست. پریسپکین به‌عنوان شخصیت مرکزی، خودآگاه نیست، اما بازتاب کامل ذهنیت بورژوای در حال مرگ است: مردی که با پول دنبال عروسی زیبا می‌گردد، مادرزن را به خانه می‌آورد، و در نهایت، نه به‌دلیل فساد اخلاقی، که به‌خاطر «ناسازگاری تاریخی»، طرد می‌شود. با وجود ساختار تیپ‌پردازانه، همین شخصیت، به‌شکل پارادوکسی، هم مایه‌ی خنده است و هم مایه‌ی اندوه. چراکه در دنیای بی‌عاطفه و ماشینی آینده، همین مرد زمخت، آخرین حامل تجربه‌های انسانی چون عشق، حسادت و ترس است. پذیرش نمایشنامه در زمان خود، پیچیده بود. در حالی که تماشاگران روشنفکر، نیش‌دار بودن اثر را تحسین کردند، جریان رسمی و دستگاه سانسور شوروی به‌شدت نسبت به آن حساس شد. میرهولد، با اجرای بصری خلاقانه‌اش و کاربرد عناصر بیومکانیکی در بازیگری، این اثر را به یکی از بحث‌برانگیزترین اجراهای تئاتری دهه تبدیل کرد. اما همین استقلال فرمی و پیام چندلایه، باعث شد مایاکوفسکی اندکی پس از آن به‌حاشیه رانده شود و چندی بعد، در ۱۹۳۰، دست به خودکشی بزند. «ساس»، در کارنامهٔ ادبی او، آخرین نمایشنامه‌ی کامل و بلندش محسوب می‌شود و به‌نوعی وصیت‌نامه‌ی تئاتری او نیز به‌شمار می‌آید.
با گذشت دهه‌ها، «ساس» هنوز زنده است. هم در قالب اثری تاریخی برای شناخت فضای ذهنی و هنری روسیه‌ی پس از انقلاب، و هم به‌مثابه‌ی متنی نمادین برای نقد هر نوع اتوپیاگرایی ضدانسانی. مخاطبانی که دغدغهٔ تلاقی ادبیات و سیاست، یا علاقه‌مند به تئاتر تجربی و هنر گروتسک دارند، در این نمایشنامه نه‌فقط نمونه‌ای پیشرو از نوآوری فرمی می‌یابند، بلکه اثری تأمل‌برانگیز درباره مرزهای پیشرفت و ا