کتاب دانوب

نمایشنامه‌ی «دانوب» نوشته‌ی ماریا ایرانه فورنس، یکی از نمونه‌های شاخص تئاتر آوانگارد دهه‌ی ۱۹۸۰ است که در مرز میان عشق، زوال و آخرالزمان حرکت می‌کند. فورنس، نمایشنامه‌نویس کوبایی-آمریکایی و چهره‌ای پیشگام در تئاتر تجربی، در این اثر با زبانی ساده و روایتی نمادین، جهانی را ترسیم می‌کند که به‌تدریج در حال فروپاشی است؛ جهانی که در آن عشق و ارتباط انسانی در برابر آلودگی، بیماری و ویرانی خاموش می‌شوند. نمایش در بوداپست یا مکانی مشابه آن در اواخر دهه‌ی ۱۹۳۰ می‌گذرد و با دیداری میان پل، یک آمریکایی، و ساندور، مردی مجار، و دخترش ایو آغاز می‌شود. از دل همین گفت‌وگوهای خشک و آموزشی‌مانند، عشقی میان پل و ایو شکل می‌گیرد، اما در پس این زبان مکانیکی و عواطف تصنعی، جهان در حال مسموم‌شدن است: بدن‌ها بیمار می‌شوند، زمین آلوده می‌گردد و گفتار انسان‌ها از معنا تهی می‌شود. فورنس بدون اشاره‌ی مستقیم به جنگ یا فاجعه‌ای خاص، با بهره‌گیری از نشانه‌ها و اشیای نمادین از جمله نوارهای آموزش زبان، عینک‌های دودی، لکه‌های لجن و گفت‌وگوهای تکراری وضعیتی وهم‌آلود و آخرالزمانی خلق می‌کند که هم استعاری است و هم عمیقا انسانی. زبان در دانوب نه‌فقط ابزار ارتباط، بلکه موضوع فروپاشی است. فورنس از ساختار کتاب‌های آموزشی زبان برای خلق گفت‌وگوهایی بهره می‌گیرد که به‌ظاهر بی‌ضرر و روزمره‌اند، اما زیر سطح‌شان، نشانه‌های گسیختگی و پوچی موج می‌زند. این جملات ساده («هوا بد است»، «چه خبر در آمریکا؟») در برابر تهدیدهای نادیدنی جهان اطراف، به کابوس بدل می‌شوند. درواقع، زوال در این نمایش از طریق بدن‌ها و زبان هم‌زمان رخ می‌دهد: بدن‌های بیمار و واژگان خسته، هر دو نشانه‌ای از پایان نظم انسانی‌اند. از خلال همین ساختار، فورنس فروپاشی نه‌تنها فردی، بلکه جمعی و جهانی را بازتاب می‌دهد. در بطن این فضای متلاشی‌شده، عشق میان پل و ایو چون نقطه‌ای از گرما و امید ظاهر می‌شود، اما این نیز نمی‌تواند در برابر زهر زمان مقاومت کند. فورنس با حذف درام‌پردازی سنتی و تمرکز بر لحظات ایستا، سکوت‌ها و تکرارها، نمایشنامه‌ای می‌آفریند که بیش از آنکه روایتگر باشد، شاعرانه و شهودی است. دانوب در این معنا نه یک داستان عاشقانه یا اجتماعی، بلکه تجربه‌ای از زیستن در مرز نابودی است؛ تجربه‌ای که تماشاگر را میان شفقت و وحشت معلق نگه می‌دارد. این اثر در سبک مینیمالیستی خود، نمونه‌ای برجسته از نوآوری تئاتر مدرن محسوب می‌شود. فورنس از کنش آشکار پرهیز می‌کند و با چینش دقیق عناصر بصری و صوتی، جهانی استعاری می‌سازد که در آن هر جزئی از صدای نوارهای ضبط‌شده تا حرکات مکانیکی بازیگران حامل معنایی عمیق است. در نتیجه، دانوب نه‌فقط نمایشنامه‌ای درباره‌ی فاجعه، بلکه خود فاجعه به‌مثابه فرم است: متنی که در آن معنا، زبان و بدن به‌تدریج فرومی‌پاشند. قدرت اصلی نمایش در همین ابهام و ایجاز نهفته است. با وجود سادگی زبانی، اثر بار فلسفی و سیاسی سنگینی دارد و می‌تواند هم به‌عنوان تمثیلی از تهدید هسته‌ای دوران جنگ سرد، و هم به‌عنوان بازتابی از بیگانگی و فروپاشی ارتباط در جهان مدرن تفسیر شود. هرچند ساختار غیرخطی و انتزاعی آن ممکن است برای برخی تماشاگران دشوار باشد، اما این چالش بخشی از تجربه‌ی تماشای آن است: فورنس ما را وادار می‌کند تا در فضای تهی و ناپایدار میان واژه‌ها و اعمال، معنایی تازه بیابیم. در نهایت، «دانوب» را می‌توان شعری تصویری درباره‌ی عشق در آستانه‌ی ویرانی دانست؛ اثری که در آن جهان بیرون و درون، زبان و بدن، عشق و مرگ در هم تنیده‌اند. فورنس با ترکیب استعاره و سکوت، واقعیت و خیال، اثرش را به بازتابی از شکنندگی انسان در برابر نیروهای بزرگ‌تر از خود بدل می‌کند. این نمایش نه‌فقط یکی از دستاوردهای برجسته‌ی تئاتر تجربی آمریکاست، بلکه هنوز نیز در قرن بیست‌ویکم، در مواجهه با بحران‌های زیست‌محیطی و اخلاقی، طنین هشدارآمیز و دردناکش را حفظ کرده است.