کتاب استپ سرخ

کتاب «استپ سرخ» نوشته‌ی ژوزف کسل (۱۹۷۹-۱۸۹۸)، نخستین اثر منتشرشده‌ی این نویسنده‌ی فرانسوی با ریشه‌ی روسی است که در سال ۱۹۲۲ توسط انتشارات گالیمار در پاریس به چاپ رسید. این کتاب مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه است که در بستر تاریخی پرآشوب انقلاب بلشویکی و جنگ داخلی روسیه میان سال‌های ۱۹۱۷ تا ۱۹۲۱ می‌گذرد و از نخستین نمونه‌های برجسته‌ی تلفیق روزنامه‌نگاری و ادبیات داستانی در قرن بیستم به شمار می‌آید. در نسخه‌های بعدی، معمولا با عنوان فرعی récits (روایت‌ها) معرفی می‌شود، که خود نشانه‌ای از جایگاه مرزی آن میان گزارش و داستان است. کسل که سال‌های کودکی‌اش را در نزدیکی کوه‌های اورال گذرانده بود، تجربه‌ی زیسته و حافظه‌ی تاریخی‌اش از روسیه را به این روایت‌ها وارد کرده و به آن‌ها اصالتی ملموس بخشیده است. عنوان کتاب، «استپ سرخ»، استعاره‌ای دوگانه دارد: هم به معنای جغرافیایی استپ‌های پهناور روسیه است، و هم به خون و خشونتی اشاره دارد که سراسر آن سرزمین را در روزگار انقلاب فرا گرفته است. مجموعه شامل هفت داستان کوتاه است که هر یک از زاویه‌ای متفاوت، زندگی مردمانی را به تصویر می‌کشد که در گردباد ایدئولوژی، ترور و فروپاشی اجتماعی گرفتار شده‌اند. در یکی از داستان‌ها، استاد ریاضی آرام و اندیشمندی به کمیسر خشن و انتقام‌جو بدل می‌شود؛ در دیگری، پدر و پسری در آستانه‌ی اعدام قرار می‌گیرند، اما پسر زنده می‌ماند تا طعم خیانت نزدیک‌ترین خویشاوند خود را بچشد. در داستانی دیگر، جوانی بورژوا که در تیمارستانی پنهان شده، میان وهم و واقعیت مرز روشنی نمی‌یابد و جنون به پناهگاهی موقتی بدل می‌شود. درون‌مایه‌های مسلط کتاب پیرامون محورهایی چون خشونت، فروپاشی اخلاقی، و دگرگونی انسان عادی در دل بحران شکل می‌گیرند. کسل با نثری تند و خشن اما موجز، نشان می‌دهد که چگونه آرمان‌های آزادی‌خواهانه‌ی انقلاب در مسیر به قدرت رسیدن بلشویک‌ها به ترور، شکنجه و جنون بدل می‌شوند. شخصیت‌ها اغلب در مرز بقا و سقوط در نوسان‌اند؛ قربانیان خود به عامل خشونت تبدیل می‌شوند، و واقعیت در برابر نیروی وحشی ایدئولوژی رنگ می‌بازد. در پس این همه، استپ روسیه به صحنه‌ای از تضاد بدل می‌شود: گستره‌ای بی‌کران که در گذشته مظهر آزادی و رهایی بود، اکنون به فضای ناامیدی و تبعید تبدیل شده است. از نظر سبکی، «استپ سرخ» ترکیبی است از واقع‌گرایی گزارش‌گونه و بیان شاعرانه‌ی ادبی. نگاه دقیق روزنامه‌نگارانه‌ی کسل به جزئیات و واقعیت عینی با حساسیتی هنری درهم می‌آمیزد؛ گویی نویسنده در میانه‌ی میدان جنگ ایستاده و وقایع را با چشم خبرنگاری ثبت می‌کند که در عین حال صدای راوی درون‌گرا و شاعر است. این آمیزش باعث می‌شود روایت‌ها میان مستند و خیال در نوسان باشند، و همین ویژگی به اثر، طراوت و تنشی خاص می‌بخشد. در عین حال، آثار نخستین کسل نشانه‌هایی از دغدغه‌های بعدی او را نیز دارند: وسواس نسبت به انسان در موقعیت‌های حدی، کنجکاوی نسبت به مرز میان شرافت و بربریت، و نگاه انسانی هم‌دلانه نسبت به قربانیان تاریخ. برخی منتقدان، «استپ سرخ» را شاهدی ادبی بر تجربه‌ی تبعید می‌دانند. کسل، نویسنده‌ای فرانسوی-یهودی با ریشه‌های روسی، در این کتاب به نوعی با گذشته‌ی از دست‌رفته‌ی خود وداع می‌کند. زبان فرانسه برای او زبانی تازه است، اما خاطره‌ی روسیه همچنان از خلال تصاویر، واژگان و فضاها نفوذ می‌کند؛ گویی نویسنده در حال ترجمه‌ی درد و دلتنگی خود به زبانی بیگانه است. از نظر ارزش ادبی، این اثر نه‌تنها سندی تاریخی از خشونت و هرج‌ومرج روسیه‌ی انقلابی است، بلکه لحظه‌ی تولد نویسنده‌ای را رقم می‌زند که بعدها با آثاری چون Belle de jour و عضویت در آکادمی فرانسه، جایگاه خود را در ادبیات قرن بیستم تثبیت کرد. اگرچه ساختار چندپاره‌ی داستان‌ها ممکن است برای برخی خوانندگان امروزی پیوستگی روایی کافی نداشته باشد و آشنایی با زمینه‌ی تاریخی جنگ داخلی برای درک همه‌ی لایه‌ها ضروری باشد، اما شدت عاطفی، دقت جزئیات و نثر موج‌دار و زنده‌ی کسل، اثر را به تجربه‌ای ماندگار بدل می‌کند. در مجموع، «استپ سرخ» گزارشی از یک فاجعه‌ی انسانی است که در مرز میان تاریخ و اسطوره قرار دارد. جوزف کسل با نگاهی هم‌زمان شاهدانه و شاعرانه، چهره‌ی انسان را در آینه‌ی جنگ و ایدئولوژی می‌بیند؛ انسانی که در میانه‌ی دشت‌های بی‌پایان و خونین، میان امید و ناامیدی، همواره در جست‌وجوی معنا و انسانیت خویش است.