کتاب Heart of a Dog

رمان «Heart of a Dog»، نوشته‌ی میخائیل بولگاکف، اثری تند، هوشمندانه و تمثیلی است که در سال ۱۹۲۵، در دوران سیاست اقتصادی نوین اتحاد جماهیر شوروی به نگارش درآمد؛ اما به دلیل محتوای انتقادی‌اش، انتشار آن تا سال‌ها در شوروی ممنوع باقی ماند و تنها به شکل نسخه‌های زیرزمینی در میان روشنفکران دست‌به‌دست می‌شد تا این‌که در نهایت در سال ۱۹۸۷ به طور رسمی منتشر شد. این رمان کوتاه اما بسیار اثرگذار، همزمان طنز سیاه، داستانی گمانه‌زن و نوعی هشدار اخلاقی درباره‌ی دستکاری بی‌محابای طبیعت انسان و جامعه است.
بولگاکف در «Heart of a Dog» با بهره‌گیری از نثری فریبنده ساده و اغلب بی‌احساس، ماجرای گروتسکی و چندلایه‌ای را روایت می‌کند که در آن طنز و کمدی سیاه همچون ابزارهایی برای نقد حکومت، ایدئولوژی، علم بی‌اخلاق و انسان مدرن به‌کار رفته‌اند. داستان با نجات یک سگ ولگرد، شاریک، توسط پروفسور پرئوبراژنسکی آغاز می‌شود؛ جراحی برجسته و نخبه‌گرای ضدبلشویک که در آپارتمان اشرافی‌اش در مسکو به انجام آزمایش‌های پیشگامانه مشغول است. او با پیوند دادن هیپوفیز و بیضه‌های یک جنایتکار انسان به این سگ، باعث دگردیسی حیرت‌انگیزی می‌شود؛ شاریک به هیأتی انسانی در می‌آید و نام رسمی «پلی‌گراف پلی‌گرافوویچ شاریکوف» را بر خود می‌گیرد. این موجود جدید، انسانی سرکش، گستاخ، فاقد نزاکت و تهی از شعور فرهنگی است که به‌سرعت به نماد «انسان جدید شوروی» بدل می‌شود-بی‌ریشه، بی‌اخلاق و بوروکراتیک. شاریکوف با سرعتی نگران‌کننده در دل ساختار اداری شوروی جا باز می‌کند، با بوروکرات‌های بلشویک هم‌پیمان می‌شود، علیه استاد خود شکایت می‌کند و مدعی مالکیت بر خانه او می‌شود. طنز بولگاکف دقیقا در همین‌جاست: انسانی ساختگی، حاصل یک عمل علمی انقلابی، که نه تنها به اصلاح جامعه نمی‌انجامد بلکه خود منشأ آشفتگی و فروپاشی اخلاقی می‌شود. در نهایت، پروفسور و دستیار وفادارش دکتر بورمنتال مجبور می‌شوند شاریکوف را به شکل نخستش بازگردانند-بازگشتی که نه تنها بیانگر مرزهای اخلاقی علم بلکه نقدی تمام‌عیار بر تحول‌گرایی ایدئولوژیک است. شخصیت‌های این رمان هرکدام بازتابی از نیروهای متضاد دوران خود هستند. پروفسور پرئوبراژنسکی مظهر خرد نخبه‌گرای سنتی است که در برابر قشری‌گری و دخالت بوروکراتیک مقاومت می‌کند. دکتر بورمنتال، بین‌راهی میان علم و اخلاق، تبلور شک و نگرانی روشنفکری در برابر آینده‌ی غیرقابل پیش‌بینی علم است. و شاریکوف، موجودی هیبریدی و فاجعه‌بار، تجسم انسان‌سازی مصنوعی در دوران آرمان‌گرایی افراطی است. مضامین متعددی در دل این روایت نهفته‌اند: انقلاب شوروی همچون آزمایشی رادیکال در تبدیل جامعه، این پرسش که آیا تغییرات فیزیولوژیکی لزوما منجر به تغییرات اخلاقی می‌شوند یا نه، و هجویه‌ای تیز و گزنده بر بروکراسی پرولتاریا. حتی انتخاب نام شخصیت‌ها نیز پر از کنایه و طعنه است؛ شاریکوف با نامی پرطمطراق اما مسخره، تقلیدی بی‌مایه از نام‌های انقلابی چون استالین را به تصویر می‌کشد و از پوچی دوران سخن می‌گوید.
«Heart of a Dog» با وجود حجم اندکش اثری است پربار، پرلایه و تفکربرانگیز. قدرت آن در طنز تلخ و سناریوهای پوچ و در عین حال کاملا باورپذیرش نهفته است. این رمان هم به‌مثابه یک داستان علمی‌تخیلی کوتاه قابل‌خواندن است، هم به عنوان تمثیلی سیاسی و فلسفی برای مطالعه‌ی جدی در باب بحران‌های ایدئولوژیک قرن بیستم. اقتباس‌های متعدد سینمایی، از جمله نسخه شوروی سال ۱۹۸۸، گواهی بر قدرت ماندگار این اثر هستند.