کتاب زمینه تکامل اجتماعی

کتاب «زمینه تکامل اجتماعی» به قلم مجموعه‌ای از نویسندگان، یک اثر آموزشی است که در اصل برای دانشجویان منتشر شده و هدف آن بررسی روند تکامل جوامع انسانی از آغاز تاریخ تا دوران معاصر است. با این حال، این کتاب آموزشی تبدیل به اثری محبوب در نزد خوانندگان عمومی و علاقه‌مندان نیز گشته است. نویسندگان با تکیه بر چارچوب نظری ماتریالیسم تاریخی، تاریخ بشر را به‌عنوان یک فرایند قانونمند و جهانی تفسیر می‌کنند که از جوامع ابتدایی آغاز شده و به سوی جامعه بی‌طبقه‌ی کمونیستی پیش می‌رود. در بخش نخست، کتاب به جامعه اشتراکی اولیه می‌پردازد. نویسندگان با استفاده از داده‌های انسان‌شناسی و باستان‌شناسی، پیدایش انسان را در پیوند با کار توضیح می‌دهند و کار را عامل اصلی شکل‌گیری آگاهی، زبان و فرهنگ می‌دانند. در این مرحله، ابزارهای ساده سنگی و چوبی، شکار و گردآوری خوراک، و مالکیت اشتراکی بر وسایل تولید ویژگی اصلی روابط اجتماعی است. تقسیم کار ابتدایی بر اساس جنس و سن شکل گرفته و مبادله کالا به‌صورت محدود آغاز می‌شود. مرحله بعدی، نظام برده‌داری است که با پیشرفت کشاورزی، استفاده از فلزات و رشد شهرها همراه است. در این دوره، مالکیت خصوصی بر زمین و ابزار تولید تثبیت می‌شود و بهره‌کشی مستقیم از بردگان به‌عنوان نیروی کار اصلی رواج می‌یابد. دولت‌های متمرکز، قوانین مکتوب و ایدئولوژی‌هایی که برده‌داری را توجیه می‌کنند، ساختار سیاسی و فکری این دوره را شکل می‌دهند. در ادامه، کتاب به نظام فئودالی می‌پردازد که بر کشاورزی مبتنی بر ابزار آهنی، آبیاری و دامداری استوار است. روابط تولیدی بر پایه‌ی وابستگی دهقانان به اربابان و پرداخت بخشی از محصول به آنان شکل می‌گیرد. قدرت سیاسی میان اشراف محلی تقسیم شده و سلطنت‌های موروثی رایج می‌شود. دین و سنت نیز به‌عنوان ابزار تثبیت نظم فئودالی عمل می‌کنند. مرحله سرمایه‌داری با انقلاب صنعتی و به‌کارگیری ماشین‌آلات، تولید انبوه و رشد سریع شهرنشینی آغاز می‌شود. روابط تولیدی بر کار مزدی و مالکیت خصوصی بر سرمایه استوار است و تمرکز سرمایه در دست طبقه بورژوا شکل می‌گیرد. نویسندگان امپریالیسم را به‌عنوان سرمایه‌داری پیشرفته معرفی می‌کنند که با انحصارات، صدور سرمایه به مستعمرات و رقابت قدرت‌های بزرگ برای تقسیم جهان همراه است. در نهایت، کتاب به سوسیالیسم و کمونیسم می‌رسد. سوسیالیسم به‌عنوان نخستین فاز کمونیسم، با مالکیت اجتماعی بر ابزار تولید، برنامه‌ریزی متمرکز اقتصادی و حذف استثمار انسان از انسان تعریف می‌شود. اتحاد جماهیر شوروی به‌ عنوان نمونه تاریخی از ساخت کامل جامعه‌ی کمونیستی معرفی شده و گسترش نظام سوسیالیستی در جهان و رشد جنبش‌های آزادی‌بخش ملی به ‌عنوان بخشی از روند جهانی گذار به کمونیسم تحلیل می‌شود.