کتاب خاطرات جان استوتسمن

کتاب «خاطرات جان استوتسمن» که به همت ویلیام بر گردآوری شده، دریچه‌ای کمتر دیده‌شده به یکی از حساس‌ترین و پیچیده‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر ایران می‌گشاید؛ دورانی که با ملی شدن صنعت نفت، دولت مصدق، و تنش‌های فزاینده میان ایران و قدرت‌های غربی، به‌ویژه ایالات متحده، گره خورده است. این اثر نه یک روایت تاریخی رسمی، بلکه گفت‌وگویی پرجزئیات و چالشی با یکی از افراد حاضر در متن ماجراست: جان هیْل استوتسمن، دیپلمات آمریکایی و مترجم خصوصی دکتر مصدق در دوره‌ای که روابط ایران و آمریکا در نقطه‌ای حساس قرار داشت.
استوتسمن که در سال ۱۹۲۰ متولد شد و در دانشگاه پرینستون تاریخ خوانده بود، پس از جنگ جهانی دوم به خدمت وزارت امور خارجه آمریکا درآمد و در سال ۱۹۴۹ به همراه همسرش به تهران منتقل شد. او در این سال‌ها، از نزدیک با محمدرضا شاه پهلوی و دکتر مصدق در تماس بود و به‌عنوان مترجم در جلسات خصوصی دکتر مصدق حضور داشت، زیرا به زبان فرانسه مسلط بود؛ زبانی که مصدق برای گفت‌وگوهای رسمی و غیررسمی از آن استفاده می‌کرد. کتاب مجموعه‌ای از مصاحبه‌های منظم و هدفمند است که ویلیام بر با مهارت و دقت بسیار هدایت کرده است. سوالات مطرح‌شده در این گفت‌وگوها نه‌تنها اطلاعات تاریخی را از دل خاطرات بیرون می‌کشند، بلکه به بررسی لایه‌های پنهان‌تر، شخصی‌تر و انسانی‌تری از روابط دیپلماتیک و سیاست‌های پشت پرده می‌پردازند. استوتسمن با صداقتی نادر، تجربه‌ها، برداشت‌ها و تحلیل‌های خود را از شخصیت‌های کلیدی آن دوران، از جمله شاه و مصدق، ارائه می‌کند. او از روابط درون سفارت آمریکا، اختلاف‌نظرها میان دیپلمات‌ها، نقش سازمان سیا، و جزئیات کمتر شنیده‌شده درباره‌ی پروژه‌های اقتصادی نظیر اصل چهار سخن می‌گوید. خاطرات او از شخصیت‌هایی چون لوئند هندرسون، بیل وارن و سایر چهره‌های آن روز، تصویری تازه از فضای سیاسی و دیپلماتیک آن دوران به‌دست می‌دهد. از نکات مهم کتاب، دو گزارشی است که استوتسمن درباره‌ی شاه و مصدق نوشته و در زمان خود به اسناد مرجع تبدیل شده‌اند. این گزارش‌ها، که در کنار مصاحبه‌ها در کتاب گنجانده شده‌اند، به‌خوبی نشان می‌دهند که استوتسمن فراتر از یک دیپلمات جزء، ناظری دقیق و تحلیل‌گر بوده که توانسته است مسائل را با نگاهی عمیق‌تر ثبت کند. در کنار ارائه تحلیل‌هایی از تحولات سیاسی، کتاب به بعد اجتماعی و فرهنگی ایران نیز توجه دارد. روایت‌هایی از زندگی روزمره، روابط میان ایرانی‌ها و آمریکایی‌ها، و فضای عمومی جامعه تهران در سال‌های نخست دهه ۱۳۳۰، به خواننده کمک می‌کند تا درک کامل‌تری از زمینه‌های تحول سیاسی داشته باشد.
«خاطرات جان استوتسمن» تنها مناسب علاقه‌مندان به تاریخ سیاسی نیست. این اثر برای هر کسی که می‌خواهد درک روشن‌تری از پیچیدگی روابط ایران و آمریکا در دوره‌ای حساس پیدا کند، منبعی ارزشمند و قابل اتکا است.